LESSON 10 MAY 30 –JUNE 5
SABBATH NITAK
TU KAAL SUNG SIM DING:1Sam.
17; Isa. 36:1-3; 37:14 – 38; Dan. 1, 5; Matt.26: 57 -67; Heb.11:1-40
KAMNGAH: “Kei pen sualsuahna Egypt gam panin
note a hong paikhiatpih Topa na Pasian uh ka hi hi.” Pai. 20:2.
Tu kaal sungin Lai Siangtho sung
thupiang kimkhat i en ding a, tua thupiangte a hi taktak ahihna nidang nate in
(archaeology) a pulaak thute zong i pulaak ding hi.
SUNDAY MAY 31
DAVID,
SOLOMON LEH KUMPI GAM
David leh Solomon uk hun sung in
Israel khang sungah nop a sak penpen hun hi.
Ahizongin mi kimkhatte gen bangin David leh Solomon a om ngei lo thu,
amau kumpi vangliatna a om ngei lo hileh ee? David a nungta ngei lo mi khat
hileh Judah khuapi Jerusalem om lo ding hi (2Sam.5:6-10). David a om ngei lo
hileh a tapa Solomon zong a nungta ngei lo hi ding hi (1Kum. 8:17 -20). A
tawpna-ah David a om ngei lo hileh Messiah zong a om lo hi ding hi. Bang hang
hiam cihleh David khanggui zu-in kamciam Messiah a hong khangkhia ahi hi (Jer.
23:5, 6; Mang. 22: 16). Hih thute a om
lo hileh Israelte taangthu a dang khatin a kigelh kik kul ding hi. Ahi zongin Lai
Siangtho hong hilh bangin Israel leh pawlpi tungah a kipia thu in manpha-in,
thudang tawh kibang lo hi.
1Sam. 17 sim
in. Koi bangin Pasian in Israelte zawhna
pia hiam? A zawh nadingun kua kizang hiam? Koi munah zawhna ngah uh hiam?
_______________________________________________________________ ___________________________________________________________
1Sam.17:1-3
sung a kido-na mun in mualtung mun khat Khirbet Qeiyafa hi. A muanhuai mahmah
kulh tawh ki-um khua khat hi. Hih munah Israelte in giahphualsat uh hi. Saul,
David hunlai-a kibawl kulh tawh ki-um galkap phualpi khat hi. Nidang Israel
khuapite in kulhkongpi khat bek nei hi. Nidang khua Shaaraim mun a
kitawhkhiatna pan kongkhakpi nih kimu hi (1Sam. 17: 52). Shaaraim a
khiatna in kongpi nih khiatna nei hi. Hih a kimukhia khuapi in a
kimu masa penpen Lai Siangtho khua hi kha ding hi. 2008 leh 2013 kum-in lai
kigelh suang nih kimu hi. Hebrew tawh kigelh a kimu masa penpen hi kha ding hi.
A nihna kimu suang tungah Eshbaal kigelh a, Saul tate khat zong Eshbaal min nei
khat om hi ( 1Khang.9; 39).
1993 kum-in Tel Dan munlui sung panin
Damascus kumpi Hazael in Israel kumpite leh David suanlekhakte a zawhna thu
kigelhna khat kimu khia hi. Lai Siangtho sung a David khanggui a kiciamtehte
mantak ahihna kimu hi.
Mi kimkhatte pulaak
bangin kumpi David a om ngei lo hileh, i upna in bang a suak ding hiam?
MONDAY JUNE 1
ISAIAH,
HEZEKIAH LEH SENNACHERIB
Isa. 36: 1-3;37: 14 – 38 sim
in. Koi bangin Assyria kumpi in Judah a
do gawpna hangin Pasian in Ama mite honkhiahiam? ________________________________________________________________ ___________________________________________________________
BC
701 kum-in Sennacherib in Judah vasim hi. Lai Siangtho sungah a kiciapteh mah
bangin Sennacherib mah mah in zong ciamteh hi. Nineveh khuapi pan a kimu khia
thute in Sennacherib kiphatsak zia kithei hi. Ama kiphatsakna hih bangin
kiciamteh hi: “Hezekiah kumpipa ukna sung om kulhpi tawh ki-um khuapi 46 ka zo
gawp hi, ci hi. Judah khuapi Lachish a zawhna hangin Nineveh khuapi-ah pawi
lianpi khat nei uh hi. A kumpi inn sung mun khempeuhah a galdo-na leh a
galzawhnate lim tawh kidim hi.
Sawtnai lo hun khatlai-in Lachish pan
a kimu khia thu khat in Sennacherib in Lachish do-in mei tawh halmang a
kisia-te kipholhkhia hi. Ahi zongin Jerusalem in lamdang takin suakta hi. Tua
hangin Sennacherib in kiphatsak kampau-in “Lawh sung khatah vasa kikhumcip
bangin Judah kumpi Hezekiah ka khumcip hi,” ci hi. Jerusalem tawh kisai bang
mah kipulaak lo hi. Tua banah sal-in kimatna thu kimu lo hi.
Galte in Jerusalem umcih mah hi.
Ahizongin ni khat sung bek galte in umcih uh hi. Isaiah in hih bangin genkhol
hi: “Tua ahih ciangin Assyria kumpipa tawh kisai-in Topa in hih bangin ci hi.
Hih khuapi sungah amah hong pai lo ding a, thaltang zong lawn lo ding hi. Lum
tawh hong pai lo ding a, galsimna ding pannmun lampi mahah amah ciahkik ding a,
hih khuaipi sungah hong pailo ding hi, Topa in ci hi.
Nineveh pan a kimu khia a lamdang thu
khat in Jerusalem thu bang mah kipulaak lo hi. Sennacherib in Lachish a zawhna
thu bek kigelh hi. Topa in A mite a hotkhiatna tungtawnin Assysia pasiante leh
vantung Pasian pulaak hi. Assyria kumpite gitlohna hangin Hezekiah thungetna
Pasian in dawng hi. Pasian in amaute honkhia hi.
A lamdangin
Israelte a honkhia Pasian in tuni tuhun a i biak Pasian, in thunget a za
Pasian, koi bangin muang-in, Amah tungah kinga ding i hiam?
TUESDAY JUNE 2
DANIEL,
NEBUCHADNEZZAR LEH BABYLON
2007, July kha sung University of
Vienna panin mipil khat in Britist Museum sung a nasepna panin Babylon kumpipa
Nebuchadnezzar hunlai-a kizang suang tungah kigelh taangthu khat mu hi. Tua
suang tunga kigelh sungah, Jer.39:3 sung a bangin Babylon kumpi ‘Nebusarsekim’
mu hi. Nebusarsekim in kumpi leh makai ulian khat hi. Daniel leh Nebuchadnezzar
hunlai-a thute kimu khia kik kik hi.
Dan. 1, 5 sim in. Bangci bangin
Pasian in Ama nasem ding, Ama kamsang dingin Daniel a sawlna tungtawnin Daniel
khentatnate in mi tul tampi tungah huzaap lianpi nei hiam?
_____________________________________________________________________ ___________________________________________________________
Daniel in a nekna, a sepna
khempeuhte-ah Topa tungah cihtak ding a lungsim a khentat hi (Dan.1:8). A khangno hunlai kipan Daniel in gamtat hoih
tawh khangto hi. Tua in a nuntak hun sungah lawhcinna guan hi. Ngaihsutna kician nei-in, pilna, thu theihna
tawh kidim hi. Daniel in tua bang pilna
nei mi hi, cih Nebuchadnezzar leh Belshazar in thei hi. A thupi pen ah Daniel nunzia tungtawnin
Nebuchadnezzar in a nungta Pasian theihtelna nei hi (Dan. 4;34 -37).
Nebuchadnezzar in Nabopolassar tapa
hi. A pata-un Babylon khuapi bawl uh a, tua sangin a minthang zaw khuapi om lo
hi (Dan. 4: 30). Babylon khuapi in a
lian mah mah khuapi khat hi. Meihal biakna mun 300 val bang om hi; a etlawm
mahmah a hoih mahmah kumpi inn zong bawl uh hi. Hih kumpi inn in a lian mahmah
thuap nih tawh ki-um kulh lian mah mah 12 nei-in a kulhte in pi 22 sah hi. Hih
kulhpi in kongkhak 8 nei-in, kongkhak khat ciat tungah Babylon pasian minte
kigelh hi. A minthang penpen kongkhak in Ishtar hi. Tu-in Berlin khuapi
Pergamom Museum sungah muh theih dingin kilak hi.
Dan. 7: 4 ah Babylon in humpi kha nih
vei bangin kipulaak hi. Ishtar kongkhak
pai-na lampite ah humpi lim 120 bang om hi.
Lei sung tawhkhiatna pan a kimu khia-te lak pan-in humpi khat in mi khat
a bawh lim khat Babylon khuapi pua lam khatah kimu hi. Humpi in Babylon limcing
ahihna kitel mahmah hi. Lai Siangtho genkholhna bangin tangtung hi.
Daniel in a lungsim khentat hi
(Dan.1:8). A khiatna inbang hi ding hiam?
Sep ding leh pelh ding bang thute-ah bang khentatna na nei ding hiam?
WEDNESDAY JUNE
3
JESUH
IN MIHINGIN A HONG PIANNA THU
Matt. 26: 57 -67; Jn. 11:45
-53;18:29 -31 sim in. Caiaphas in kua hiam? Khrih a sih nadingin Caiaphas in
bang sem hiam? Pontius Pilate in kua
hiam? Bangci bangin Pilate khentatna in Sanhedrin adingin matutna suak hiam?
________________________________________________________________
Caiaphas
in siampi lian hi. Jesuh sih nadingin a geelnate uh Caiaphas in sittel hi.
Josephus pen Jew mi tangthu gelh mi minthang khat hi-in, Roman mite aitangin a
tangthu gelhna khat-ah Caiaphas thu honkhat gelh hi: Siampi lian Caiaphas in
ama khitah siampi lian sem dingin, Joseph nawlkhin-in, siampi sem ngei Annanus
ta Jonathan siampi ding koih hi.” Josephus Complete Works (Grand Rapids:
Kregel,1969), book, 18, chapter 4., 381.
1990 kumin Jerusalem khanglam mun
khatah innkuan a kivui-na hanlui khat kimu-in tua sungah guh a dim singkuang 12
kimu hi. Tua hanlui sung a om sumtang, leibeelte in AD 50 kimpawl a kizang
vante hi. Tua hankuang limtak kizeem-in guh kikoihnate tungah ‘Joseph, Caiaphas
tapa’cih min kigelh hi. Tangthu kante in hih hanlui pen, Jesuh sihna ding a
vaihawm Siampi Lian Caiaphas kivui-na hi kha ding hi, ci uh hi.
1961 kum-in, Pontius Pilate min kigelh
suangpeek khat Caesarea Maritima-ah kimu hi. Pilate in Judea gam uk Tiberious
nuntaklai-in kumpi sem hi. Hih mi nihte in Khrih sih nading thupia uh hi. Kum
zalom zanih hunlai leitung tangthu kaante in Nazareth khua mi Jesuh thu pulaak
uh hi. Tacitus pen Roman mi hi-in, leitung tangthu kaan mipil khat hi. Tiberias
uk hun sung a thupiangte gelhin, Rome khua Khristian masate thu leh Pontius
Pilate thupiakna tawh Khrih in singlamteh tungah a sihna thu zong gelh hi. AD 112- 113 kikal sungin Roman gam uk Pliny
the Younger in gam-uk Trajan tungah laikhakin, Khristiante bangcih ding i hiam,
ci-in thu dong hi. Pliny in Khristiante omzia a genna-ah Khristiante in kaal
khatin ni khat nisuahma-in kikhawm uh pasian phatna lasa uh hi, ci hi.
Hih bangin Lai Siangtho sunga kigelh
lo Lai Siangtho thute in Jesuh in hih leitungah mihingin hong nungta-in, sihna
a thuak khit ciangin zong mi tampi in Amah bia uh hi, cih pulaak hi. Lai
Siangtho mahmah in Jesuh thu hong hilh hi. Ama nunzia leh Ama thu i theih semsem
nadingin Lai Siangtho mah i simsim ding kisam hi.
Leitung thu
tuamtuam leh nidanglai thute upna thu tawh kisai tampi a hong huh theih uh hi
taleh, bang hangin tua bang thute tungah kinga lo-in siksan lo ding thupi hiam?
THURSDAY JUNE
4
UPNA
LEH A BEISA THU
Huih lakah a nungta mite i hi kei hi.
I deihtel khentatnate in ei bek hi lo midangte zong huzaap hi. Tua hi-in
nidanglai Pasian kamsang, sawltakte leh amah a um mite nunzia in tudongin
huzaap nei uh hi. Hebrew 11 in upna nei mite
thu tampi pulaak hi. Etteh taakcing upna nei mite i pulaak ding hi.
Heb. 11; 1-40sim in. Amaute nunzia pan-in bang na nuntakpih ding hiam?
Enoch
________________________________________________________
Noah
_________________________________________________________
Abraham
______________________________________________________
Sarah
_________________________________________________________
Joseph
_________________________________________________________
Moses
________________________________________________________
Rahab
_________________________________________________________
Samson
_______________________________________________________
Upna i cih in na khat, mi khat um ing,
cih beek hi lo hi. Upna in um cih panin a hong piangkhia ahi hi. Upna in hong
nungta-sak, hong zui-sak hi. Tua upna in dikna hong tangsak hi. Tua upna a neite in leitung kilamdangsak uh
hi. Amaute in Pasian Kammal tungah kinga
uh hi.
Noah in Pasian Kammal nuntakpihna leh
thungaihsut theihna tawh tembaw a bawl hi. Noah in guahzu mu ngei lo hi.
Guahzu-in tuiciin tung ding hi, cih pen pil ngaihsutna hi lo hi. Ahi zongin
Noah in Pasian thu mang ahih manin tuiciin panin suahtakna ngah hi. Abraham in
a pai nading mun thei khol lo hi; ahi zongin Pasian sawlna bangin Ur khua,
Mesopotamia khanglam gam panin paikhia hi. Tua hunlai-in Mesopotamia gam in gam
thupi mahmah khat hi-in, Pasian a muanna tawh paikhia hi. Moses in Egypt gam uk
ahi ding sangin Khapsa Gam-ah a mipihte a makaih dingin tuucing ding teelzaw
hi. Egypt gam ukte in vangliatna tawh kidim uh hi. Vanglian Pa hopihna muang hi. Rahab in thukan
mi nihte in a pulaak uh Pasian hotkhiatna muang-in, amaute limtak kemcing hi.
Amah zong Jesuh khanggui simna-ah kihel hi. Thu neu-in, thu lian hi taleh i
khentatna khempeuh in mimal hi taleh midangte tungah, i phawk khak loh-in,
huzaap lianpi nei hi.
Na mai-ah khentat ding a om hiam?
Bangci bangin khentatna nei-in, na khentatnate in bang tungah kinga hiam?
FRIDAY
JUNE 5
NGAIHSUTBEH DING:
Ellen G. White, “David and Goliath” 643 – 648 in Patriarchs and Prophetss “
Hezekiah” in 331- 339’ “Deliverance from Assyria” 349 – 366 in Prophets and
Kings sim in.
“Lai Siangtho bu sangin laibu a hoih
zaw, thu kicing zaw mihing in a neih theih ding laibu dang om lo hi. Lai
Siangtho in a kang ngei lo tuinak pan-in a hong phulkhia tatsat lo-in a ciim
silsial tuiluang tawh kibang hi. A siangtho-na a beimang lo dingin a khang a
khangin vanglian Pasian khut in kem-in huu hi. Khuamialna mun khempeuh-ah
khuavak-sak hi; mihing muh zawhloh thuman thute hong hilh hi. Pasian kammal in vantung,
leitung, leisung leh a sung om na khempeuhte kipatna, a bawl tua vangliatna
pulaak hi. Lai Siangtho in minam khempeuh kipatna mantakin hong hilh hi.
Mawhnei lo mihing kipatkhiatna hong hilh hi.’Ellen G. White, Education, 173.
“Pasian leh Ama kammal theihtelna a
nei mi, upna in vangliatna tawh kidim Lai Siangtho sungah a kip hi. Tua bang mi
in Lai Siangtho thuman, leitung pilna, mihing ngaihsutnate tawh sittel lo-in, a
khial lo Lai Siangtho tawh sittel zaw hi. Tua bang mi in Pasian kammal in thuman
thutak hi, cih thei hi; thuman khat leh thuman khat in kitukalh hi. Leitung
pilna leh Lai Siangtho in a kituah kei leh, mihing ngaihsutna a khial hi zaw
hi. Pilna taktak a nei mi in mihing in nate thu kantel zawh ding hi lo ahihlam
phawk thei hi.” 8T., 325.
KIKUP DING DOTNATE
1. Wednesday ni a dotna ngaihsun kik in. Lai
Siangtho gen thute in a piang takpi mah ahihlam a kilangsak nidang van le nate (archaeological
finding) a kimu khia-te in thupi mah hi.
Ahi zongin tua bangte mah in Lai Siangtho tawh a hong kituah loh ciangin
bang ngaihsutna hong lut hiam? Tua hi-in leitung pilna in bang thu bang la
pulaak taleh, Lai Siangtho, Pasian Kammal tungah kinga ding thupi hi lo hiam?
2. A tangtung khin genkholhnate, Daniel 2,
7, ngaihsun in. A tung khin genkholhna
siksanin mailam hun-ah a hong tunglai ding genkholhnate hangin, bangci bangin
Topa muang zaw semsem ding na hiam?