Nebuchadnezzar
Tangthu Pan Nuntak Khuasak Zia
Agelh:
Sia Kimno (USA)
Thupatna:
Pueblo First Seventh-day Adventist Church
ah ka kikhop theih pen sabbath thumna hi-in, khangham sabbath school ah kava
kihel den aa, tua sabbath school ah piteek, puteek vive hi-in a kum tawmpen kei
ka hi pah hi. Pi/ Puteek vive a hih hang un ei pawl sang, zato, university
khawng panin a tawl nga vive hi-in minam tuamtuam pan hi uh aa, taangthu le
thucin thutang a gen ding uh hau thei mahmah uh hi. Lesson sia pen piteek kum
80 a pha khat hi-in theih hau in makaih siam mahmah hi. Tua teng’ kikup thu le
la tung panin pawlkhat nuntak zia ah etteh huai ka sak pawl khat keima
aituam-in puahin kong hawmsawn hi.
Biak
Inn Vanzat te Babylon Gam-ah
Daniel alian khat sung ah Nebuchadnezzar
in Jehoiakim maan in Pasian’ inn sunga vanzat te ama’ pasian inn sung koih
dingin la-hi cih kigelh hi. Lai Siangtho sungah Pasian in Nebuchadnezzar khut
sungah ap hi ci-in kiciamteh hi. Pasian in banghangin a tawntung-in kongkem
ding kong ompih ding ci-in namdang khutsung tun ding phal ahi hiam? Pasian
kikhel a hiam? A tatak in Pasian kikhel hilo-in Pasian a muhzia uh kikhelin,
amite kikhel ahihman-in Pasian zong kikhel tawh kibang ahi hi. Israel mite in
Pasian in amau deih bangin hu denin huai den dingin ngaihsun uh aa, a hi zongin
Pasian amaute sungah a om theihloh sau veipi ahi hi. Isaiah in tamveipi
vauhilhna nei den aa Israel mite Topa a nawl koihna hangin Pasian huhna omthei
nawnlo-in atu ata te uh saltan ding lam zong na vauhilh den hi (Isa. 39:7).
Israel
mite in biakinn hoihtak honglam-in, a sungaa vanzat te zong ngun leh kham vive
zang-in a biakinn mahmah zong a kicianna suang khat leh khat kikal te aa ngun
citak khawng tawh ciangin limlam mahmah uh aa agal pan bangin ahoihna kilang
mahmah hi. Ahi zongin tua biakinn hoih mahmah hangin Israel gam pen avangnei
alianin hong ngaihsun uh aa tua vanzat te sang a thupi zaw Pasian hong
mangngilh uhhi. Tua biakinn a thupi semsem nadingin puah toto in Pasian in deih
maw deih lo cih sittel na omnawnlo-in amau upmawh sansat in namdang milim peuh
biakinn sungah hong koih ta uh hi.
Tawpna ah Pasian’ sanginn, biakinn le a vanzat te hong thupi sakzawk
luat uh ciangin a thupi pen Pasian in tua biakinn sung ah mun ngah nawnlo hi.
A
van neihte uh Pasian sang liansak in kipaakna in nei zaw uh hi. A kiphatsak na
pi pen uh mah namdang te ngah nop pen hong suak in, Babylon galkap te in tuate
a lak laitak bang un Israel te Pasian a zo danin kituatin ngongtat-in to bawl
kawm-in la se dan uh hihtuak hi. Israel te Pasian a zolua dan aa ki-um uh
ahihman-in tua vanzat te a mau milim pasian biakinn sung te ah koih se lai uh
hi. Israel te in leitung vatzat le hauhna liatna te in a mau te hu zolo-in
Pasian bekmah ahih lam phawkkik mahmah le ki-lawm ahi hi. Israel te siampi te
bang-in a dongtuak uh ciang-in Pasian koi ah om hiam ci-in Pasian muanmawh na
kampau lai dep uh hi. A hi zong-in a zahpih uh Ezekiel, Jeremiah, Isaiah te in
a vauhilh na-uh sau veipi a hihi.
Nebuchadnezzar
le Babylon Khantohna
Nebuchadnezzar
Biakna mi
Mipil te in
Nebuchadnezzar pen “Nabu-kudurri-usur” pan Aramic kam tawh a kitei ciangin
Nebuchadnezzar hong piang hi kha ding hi cih lamen uh hi. A khiatna pen “Nebu,
Na Salpa Honghuai in” cih khiatna nei hi. Nebu pen Egypt tang lai kam in ngun
citak a cihna hi aa, a sia theilo, a muat theilo a hih mah bang-in pasian
min-in kizang hi. Hebrew kam in a khiatna ding a kisut teh Nebuchadnezzar pen “kamsang
khat in khai-gah kepcingna bel khat ah ihi,” cih a khiatna nei hi.
Nebu
pen Hebrew pau Kamsang(pasal) a gennuam ahi hi. Bangbang ahizong-in
Nebuchadnezzar a min mahmah pen a mau ngun citak pasian min tap ahizong-in
kamsang cih akhiatna a nei zong amin luanzia khat en le-hang tawntung Pasian
athei kei zongin biakna mi mahmah khat a hih lam kitel hi. Mihing kisak
theihna-in zo zel hi-kei-leh leitung mite sangin avanglian zaw muh theihloh
khat om gige lam kumpi Nebuchadnezzar in nak theih mahmah hi. Ama batzawh ciang
pen leitung pasian minthangte tangthu zong kan mahmah hi. Banghang hiam cih le
Babylon gam pen tanglai pek panin biakna tawh buaina gam hi-in, Babel tausang
zong hih Babylon gamsung mah aa kilam ahi hi.
Agal zawhna gam te pasian
minthangte pen Babylon aa ding in tua biakna nasem te tawh ciahpih den ahi hi,
adeihna in tua pasian in hong panpih hen cihna ahi hi. Tua man-in Babylon
gamsungah biakna khempeuh kihel zau hi. Israel te Pasian Israel te bangciang
panpih, bangci bangin kalsuan pih cih zong tel mahmah hi. Tua ahih manin ama
lungtang sung aa a omden pen in kua pasian vanglian pen aa, kua pasian pen
sangpen, thahat pen, kua aa pen pasian te Pasian ahitam cih ahi hi. Tua aman
pen mah abia nuam pah hi-in, Pasian tatak a hihna zong apulaak ngam pah pa ahi
hi Hih teng hang-in Nebuchadnezzar pen ama hihzawh tan thuman pen le a manpen
biakpiakna anei nuam den khat ahih lam kilang hi. A hi zongin ama lelh penpen
in apualam galte hilo-in asung aa om amah le mah hi akisakna akisak theihna
lungtang ahi hi.
Babylon
Thahatna le Vangliatna
Leitung tangthu ki-at na te le biakna laibu (Muslim,
Christian) te ah Nebuchadnezzar ii vangliatna pen kiciamteh kim hi. Babylon
khantohna pen mitphial lah pak dan aa hong piangzual hilo hi. Khantoh nading aa
kisam penpen thukhun le thupai bulpi te (Law and consituitions) ngat-tak-a azui
abawl masa penpen te ahi hi. Tua thukhun pen Hammurabi thukhun ki ci-in leitung
tangthu ah thukhun kigelh masa pen ding aa kingaihsun ahi hi.
Hammuabi(1792-1750 BC) in gamkhat a akhantoh nading le apicin nadingin thukhun
khauhtak a-om kul ahih lam tel mahmah ahihman-in agam aading-in thukhun na
gelhin tua thukhun mah tawh kalsuanpih ciatciat hi. Moses thukhun bang zong
Hammurabi thukhun pan aalak tampi om ahi hi. Ahang-in mihing te ki-uk nading
ngattak a om kul ahi hi. Thukhun omlohna ah khantohna le pi cinna omlo hi.
Cihnopna ah Babylon gampen apu apa te laipek pan-in thukhun tawh akhangkhia gam
ahi hi. Hammurabi hong sih ciangin thukhun zuihna omlo ahih man-in Babylon gam
hong kitam kham-in Hittites, Kassites le Assyrian te ukna nuai-ah
Nebuchadnezzar pa Nabopolassar in kumpi hongphut kik ciang dong Babylon in lu
phong zolo-in om hi.
Nabopolassar in agam aphut kik zong tampi thuakna sinna
aneih khit teh kumpi gam a phutzo kik ahi hi. Gam thahat, avanglian gamte’
umcih na kawmkal pan-in hong ki-pan khia kik Babylon ahi hi. A saklam ah
Assyria, anunglam pan Israel le a taw lam pan-in Egypt te umcih na kawmkal ahi
hi. A diakdiak in Assyria le Eygpt bang pen thahat mahmah uh tulai USA le
Russia bang dan lian hi le ki-lawm hi.
Hih te kawmkal pan Babylon amau thahat
kik nading pen deihtak gel mahmah le kalsuan dan man mahmah kisam mahmah
ding-in ka-um hi. Assyrian kumpi Sennacherib uk hunlai-in Babylon gam phutkik
dingin tamvei-pi hiamtawi in kithawi khia uha, ahi-zongin Assyrian galkap te’n
sumai-mangin khenkek mang uh hi. Apil-vang mahmah in Nabopolassar in Assyrian
te khuahun paizia tawh kituak-in gamtangin galkap khawmsim, galsiam pilna te
Assyrian pan le Eygpt pan ahizong-in etteh-in pilna sinsak sim den hi. Tua
hunlai tak in Ashurbanipal-in Assyrian te kumpi asep laitak hi-in gam-ukdan
manloh na hangin Assyrian gamsung ah tualgal tampi hong om-in Assyrian
vangliatna hong kiam-suk hi. Ahi zongin Eygpt tawh kipawl-khopna thukimna
nei-uh ahih manin Eygpt in huh mahmah lai hi.
Nabopolassar in tua khua hun
zui-in agam hong phut kikin kumpi hongsem-in deihtakin galkap thahatna hong
khanto-in Assyrian hongdo hi. Babylon bek ki-ngamlo uh ahih manin Mede(Persian)
tawh kipawl khopna thukimna nei-in Assyrian te hongdo uh ahi hi. Nabopolassar
in 626 BC in Babylon uk-mangpi hong phutkikin Babylon gam khempeuh ama khutnuai
ah honghuai kim zo-kik hi. Assyrian avado bang un Eygpt in huh sam-in ahih zong
khual gamla-pi pan hongpai uh ahih manin guallel-in ciahkik uh hi. Akuan lam uh
lamkal ah Judean galkap te’n Josaih makai-in Megiddo ah nado lai uh hi. Judean
kumpi Josaih bang tua galphual aa si ahi hi.
Babylon thahat kik nading-in huntampi
mah la-in gelna, thuakna leh supna sihna tampi mah na thuak uh a na hi hi. Ahi
zongin gam ukdan, galsiam dan, pilna, kikhualdan cih te amau neihsa banpan-in
gam thahat te kiang panin asin uh alak vive uh ahi hi. Nabopolassar in 626-605
BC sung Babylon gam ah uk-mangpi semhi.
Nebuchadnezzar’
Gam Puahdan
605
BC ciangin Nabopolassar tapa Nebuchadnezzar in apa Nabopolassar kum 53 damlo
cih Necho te le Assyrian galkap cianlai te ado-na galphual panin a kikoh
ciang-in Babylon ah ciahin kumpi semding-in apa-in akham lukhu pia hi.
Nabopolassar pen 605 BC, kum 53 aphak ciang cidam-lohna tawh si hi.
Nebuchadnezzar
pen makai picing le thumu mahmah khat ahi hi. Apa taang aa dingzo khat hi-in,
gamdang tawh kizopna khempeuh vaipuak la in, gamsung nuntakzia ding gel-in
gamdang te nuntakzia zong deihtak kan in gam-uk dan hoihtak atel mahmah khat
ahi hi.
Gamsung
Nuntakzia Ding Thu Vaihawmzia
Euphrates leh Tigris gun pen Babylon gam hi-in sehnel gam
sung aa om gam ahih hangin khawi leh vulh le khawh leh ciin tung aa kinga gam
ahi hi. Gamsung pan amau telzia khawi leh vulh le khawh le ciin zia bek hilo-in
gam khangto te danzia deihtak in sin-in gamsung nuntak zia ah zangsak hi.
Gamdang pan athei asiam te manin Babylon ah amau deihdan semsak in panpihna
tawh gamsung ah nek leh dawn ding akicing dingin nasem hi. Ansal gol pipi te
lam-in khai gahte khol-in gamdang tawh van leh van kikhekna in nei hi.
Galdo cih
hangin galkap te bek kithat hi-a sal mat-te uh bawlsia in thatgawp cih hilo-in,
sal amat uh le nasep siam, thu thei, apil aciim te mah man-in, agam uh a utut
dan khat un nasem sak aa, siah kipia sak hi. Khai ciin-zia bang pen gamdang
tuamtuam pan asiam te semsak ahihman-in sehnel gam pan mehteh mehgah limci nono
piang khia sak hi, Babylon gam minthan na zong mehteh mehgah ciin na zong kihel
hi. Babylon khuapi laizang aa kibawl huan bang hoih mahmahin agal pan a-et uh
ciangin lei-tang le van kikal ah eng deuhdeuhin hoih mahmah aa vanlai aa kikhai
tawh ki bang ahih man-in a kikhai huan(hanging garden) kiciliang hi. Mi-siam te
lamsakin a bawlsak ahihman-in picing mahmah-in, thaman lah amau aa ngah zah
ding ngah uh ahihman-in, Babylon pan-in khua le tui ciah ding bang a ut lo bang
om liang hi. Inn le lo nei sak in hoihtak in nungta sak thei cihna ahi hi.
Aban zop lai ding…..