By:
Sia Kham Sian Kim
December 25 ni tawh ki sai thu pen leitung tangthu ah gam khat
le gam khat in zat dan le ngeina tuamtuam a nei tuam zong om hi. Ahi zongin
Christian zat December 25 ni pen Rome te ngeina pan aa ki puah toto thu ahih
manin Rome tangthu ah December 25 ni zat dan pawlkhat kilak to nuam ih hi hi.
Zawmah Ngeina le
December 25
Zawmah te ngeina ah December 17-23 kikal
pen Saturnalia Zumkhak hun sung hi-in khuamial pawi ahi hi. Saturnalia pen
Saturn pan hong pai hi-in, a khiatna tamkpi om a hih manin Satunalia ci-in
pasiante cih a khiatna nei-in pasian pawi na bawl uh hi. Tua te lak ah Zawmah
te biak phat deuh uh pen in suahtakna pasian, khawi le vulh pasian le sihna or
khualmial pasian cih zong na nei lai uh hi. Hih December 17-23 hun sung pen
Saturn pasian te aa ding pawi lianpi ki bawlin a nop thei pen ding om uh hi.
Hih hun sungah kumpi zum khempeuh le thukhen zum khempeuh in thuneihna om lo-in
a ut a nuam a om hun a ki seh ahi hi. Tual thahna, nu le pa mawhna, numei
buanna, cih te aa ki panin a tuamtuam nei ngeingai uh hi. Tangthu ciampteh
Greek mi Lucian a ciapteh na ah, “mihing biakpiakna kibawlin, khamtheih
guihtheih a khengvalin ki dawnin, mite in guaktang in inn khat khit inn khat
banpai-in Saturn phatna la sa ziahziah aa ki gual nuam mahmah hi. Lam dung lam
vai ah misi luang a om zihziah zong kuamah in cikziat ngaihsun lo-in pawi hun
sung a a piang ding thu mah in tuat uh,” ci'n na ciamteh hi.
Hih pawi
aa dingin sal nei te bang in a hoih pen khat hoih takin vak thau mahmah uh aa,
pawi sungin Khawi le vulh pasian aa dingin biakpiakna in nei uh hi. Zawh thawh
deuh minam a neih uh le zawhthawh thu tawh a neihsa uh laksakin siah dan pia-in
ngen gawp thei lai uh hi. A khiatna tampi nei pawi hun sung ahihmanin gualnop
cih takin gual nopna-in zang uh hi. Leitung khuahun mahmah zong sunni hun tom
pen hun panin ni sau lam kihei hun ahihmanin khualmial pasian tung gual zawh pawi,
sihna zawh pawi, a hoihlo khempeuh pan a hoih kipat thak pawi cih bang a
khiatna nei ngeingai ahihmanin hih Demcember 17-23 kikal pen zawmah gam thukhun
om theilo hi.Ahizongin hih sungin kumpi hoihlo kum a hih khak zenzen leh tua
kumpi hoihlo amin pua dingin innkuan sung khat kiteelin tua pen in hih hun
sungin innkuan sungah thunei pen hi. Hih kumpi hoihlo limlak na-ah silate zong
kiteel thei-in puanhoih silh sakin inn sung zong uk thei-in, kimawlna kikhapna
sa ah zong a utut in pai thei hi. Tua ciangin kumpi hoihlo a dang khat ii lim
ciin pen letsong piakna ahi hi. Khat le khat letsong kipia thei uh hi.
Hih December 17-23 nite
pen December 25 ni pawi tawh a ki zom to hi-in a zumkhak hun sung kibang ahih
hangin a thu, a deihna kilamdang hi. 17-23 hun sung khempeuh pen khuamial or
sihna pasian pawi, khawi le vulh pasian pawi, suahtakna pasian pawi cih dan hi
ngeingai to in, 25 ciangin khuavak or ni pasian pawi ahi hi. Ahizongin a
khiatna kizom to ahi hi, a hoihlona khempeuh a hoih in zoto, khawi le vulh zong
a thakin kipan, khualmial zong khuavak in zoto cih ahih manin December 25 ni
pen deihtakin thupi ngaihsut deuh se uh hi.
Gualnopna a zat uh hangin hih
December 25 ciangin a tat sia a bawl pen lau kuamah om lo leuleu uh hi. Bang
hang hiam cih le na khempeuh a thak aa ki pan uh ahihman ahi hi. Ni pasian pen
a vanglian pen le a thupi penin Zawmah te in um uh ahihmanin a zo om lo Ni (Sol
Invictus) ci-in a min na vawh uh hi. Tua mah bangin leitungah gal le sa ahi
zongin na khat peuhpeuh a minthang, a hat, a hau, a pil a siam a om le Ni lim
mah la in min phatna ahizongin pahtawina ahizongin kipia uh hi. Sumtang,
mualsuang le a tuamtuamte ah melmuh theih pahtawi na ah a pahtawi mi pa/nu lim
suai-in a lu kimkot ah ni tang lim bawl uh hi. A khiatna hih gualzawhna pen ni
pasian sunglut in tua mi tungah aki lang hi cih upna ahi hi. A tam zaw Zawmah
galhang kumpite in hih lim la den uh hi.
Hih ni lim tawh kisai
pen zawmah te bek hi lo-in, ni pasian a um minam khempeuh in vangliatna
lim ding a zat det pi pen uh ahi hi. Ahizongin Christian te zat zia pen Zawmah
ngeina pan kila pha deuh ahih manin zawmah te mah a ul tung sak zaw ih hi hi.
Hih December 25 ciang a vanglian pen Ni pasian gual zawh ni, khualmial a zawhni,
nuntakzia ah a thak a kipat ni ci-in ni pasian tungah biakpiakna ganhing
ahizongin sila a hau te in mihing tawh ahi zong bawlin Ni pasian tung a deihna
khempeuh uh ngenin bia uh hi. A diakdiakin Zawmah kumpi te pen Ni pasian sung
lut a hih kei le ni pasian ompih mi limla in um uh ahih manin Zawmah kumpipa pawi
ni hi pha deuh hi. Kumpi Aurelian in a thakin puahpha in kumpi thu neihna zangin
Zawmah gam in nithupi ni a zat dingin 274 AD in tangko khia kik hi. Dies
Natailis Solis Invicti ( A ki zo theilo Ni suahni) cih ahi hi. Khuai meivak te
ni lim la in vak zihziah in Pasian tau cih te inn sung inn pua te ah vak
zihziahin ni pasian pahtawi-in thu ngen uh hi.
Christian pen Judah le Zawmah ngeina nuai panin hong zelh thang ahihmanin tampi tak ahi ding sa a ih up a hilo tampi om hi. Tua te lakah December 25 Zeisu suah ni (tu hun ciangin Zeisu suah phawkna kici zaw)pen Zawmah ngeina panin a ki luah to ahi hi. Tanglai Christian ta dingin December 25 ni pen Christian tawh kisai hetloh lam tel mahmah ding uh a hi, tua mah bangin tua December 25 ni tangthu pen a thei kha lo kua mah omlo ding uh hi, bang hang hiam cih leh a uk zawmah kumpi ni lianpi khat a hih man ahi hi.
Judah mi Christian hita le Zawmah mi Christian hita le hih 25 ni pen Zawmah
ngeina pawi lian ni khat a hih manin tel mahmah ding uh hi. Tua zah khat in
Christian sung ah hih December 25 ni zat ding pen kum zalom li ma pek pan Judah
mi a hilo Zawmah ngeina pan hong kikhel mi namdangte sung pan a khaici a po
khin ahi hi. Zawmahte ngeina ah pasiante pawi pen thupi ngaihsut mahmah uh a
hih manin, Christian hong lut uh ciangin pasian ni pawi om loh ding pen lungkim
thei hetlo uh hi. Tua ahih manin kumzalom li na hong tun' pawl ciangin a khaici
po sa pen hong khanglian zaw ta hi.Pawlpi makaite in thu hong ngaihsunin pawlpi
mite koici kep ding, koici leng pawlpi sung nuamsa ding cih le bangci bangin
pawlpi hong lut nai lo te Christian hong lunglut thei ding cih deihtak hong
ngaihsut mahmah uh ciangin Zawmah ngeina pawl khat zat dingin hong ngaih sut uh
hi.
Hih hun laitak pen Chriatiante
kibawlsiatna bei-in, Christian pen Zawmah biaknate lakah thukhun nuai ah suakta
takin biakpiak theihna Constantine in Milan ah gamkee neuneu(Balkans gamte:
Croatia, Serbia, Greek, Romania le Bulgaria) te a len Licinus tawh kithukimin
Milan thukimna cih tawh 313 AD in hong tangko hi. A mangmuhna tawh kituakin
Constantine in Zawmah dial khai lim a zat muvanlai lim tangin Zeisu kikhaina
singlamteh lim hong zat ciangin nidang sang gualzawhna ngahzaw ahih manin (a
diakin Milvian Bridge kidona, 312 AD), Chriatiante pen maipha pia mahmah hi.
Kumpi phalna ngah biakna (Christian) a hih manin nidang bawlsiat hun lai aa ki
laksak van te kisuksiatsak inn le lo te loh kikna kumpi in pia kik ahih manin nidang
sangin pawlpi thu neihna hong nei zaw, um le um ta kei le Christian lunglut pen
a zahtam pi-in hong khang hi. Constantine nangawn Chrsitian suak cih hangin thu
tampi ngaihsut ding om hi, a hang in Christian sung aa ki thuiphum pen 336 AD
kim teng hi panin a ma sih pen 337 AD ahi hi. Banghangin Constantine Christian 312
AD pekpan hi aa 336 AD pawlin ki tuiphum pan hiam? Constantine in Christiante a
panpihna hang pen Gamvai thukhualna (Political view) hiam? A hih kei leh Zeisu
a um takpi mah hiam? Tu ciang dong thu theih cianna om lo hi. Ahi zong aki tel
mahmah khat ah Constantine pen political view a nei mahmah khat ahi hi,
banghang hiam cih le Biakna tawh Zawhmah minamte Zawmah gamhuam khempeuh
lungkim sak hi. Constantine pilna khat in Zawmah ngeinate le Christian upna
bulhsiamna pilna nei mahmah hi. Christian sungah buaina om le lung himawh
mahmahin Christian council samin amahmah
ma kai-in Christian thu gui khunte khentatna nei sak lai hi.
Ka
cih nopna, Christian sung Constantine in ama gamvai kithuhualna (political
implementation methods) zatsiamna pilna nei mahmah cihna ahi hi. Hih hun sung
aa kipanin Zawhmah ngeina le Christian upna a helzau le a tokgawp buhtei len pi
pen Constantine hi-in a buhtei pen Pawlpi makai te ahi uh hi. A thupi aki
langtang nih te in Sunday zumkhak hun le biakpiak nading hun 320- 321 AD, le
December 25, Christmas, 336 AD hih te pen Constantine in biakna makaite tawh
kikumin a tangko khiat ahi hi. Constantine gamvai huam muhna (political views)
pen pilvang mahmah hi, Sabbath pan Sunday a khel hilo-in zumkhak ni le gammi te
biakpiak hun ding akuamah peuh aa ding cih lam ngimna hi aa, hi zongin Sunday
pen Christian ten zong zat theih nading lampi zon sak veve hi, thawhkik ni, sihna
zawh ni etc… Tua mah bangin December 25 ni zong khuavak Zeisu suah phawk ni, (Zawmah
ngeina ah Ni, khuavak, gualzawhni) cih bang Zawmah ngeina le Lai Siangtho thu
laigil tok gawp thei a hi hi.
Sunday pen Pasian ni cih Pope Sylvester in AD 325
tangko in, AD 338 in Eusebius in Sabbath pan Sunday Pasian ni dingin kikhel hi
cih tangko leuleu hi. December 25 ni Christmas ni ding cih Christian sung pan a
tangko a kipsak pen pawlpi makai te hi-in, Pope Julius in tangko khia hi.