TON-NA
Ei Zomite ngeina sungah Tonna (Tong) ih cih ciangin gal aihna, sa aihna, zunun sanun ih cih tangpi vakna tuamtuam teng aman khit ciangin a ki tong thei pan bek hi a, tua tonna dingin vok khat panin nga dong gawh kul hi. A tongte in sial khat pan a gawh zawh zahzah ki go thei hi. Tua a sial gawh zawh zahzah inntual laizangah songin phut uh hi.
A hih zote in a zi’ aih ding tawh sial akopin go thei uh a, tua pen “SIALKOP GO” kici hi. Tua banga a go thuah zote ki minthang sak mahmah hi. Siakop gawh khit ciangin innkaa laizangah song phut thei pan uh hi. Tua banga innkaa a song a phut zo ding mi ki khaat mahmah hi. Tang lai Zomite’ ngeina, hihna a tuamtuamte lak pan alian pen athupi pen in Tonna ahi hi.
Ih ton ciangin Sial alian theithei kigo a, ton pawi a gawh ding Sial api sangin a tal kideih zaw bek tham lo-in a tal no aki siangte bang kideih zaw lai hi. Sial zong a cidam a vom sitset hi leh kinuam hi. Ton pen numeite sim ahih mah bangin numeite kiminlawh hi. Numei leh pasal kikimna khat a kingaihsun ahi hi. Zu leh sate kimawk nek lo-in a tongte beh leh phung sunga ngeina om bangin kine, kihawm bek hi. Ton hun pen phalbi khuadam hun sung bekin kibawl a sa tampipi kigo ahih manin sa a siat hak nading leh kha taan hun ki en ahi hi. Ton hun sungin innteek a gamtang teng peuhmah ki khasia sak lo hi.
(a) Sialkop go
Sialkop go cih zong zununna lak pan alian pen khat ahi hi. Sialtang sun (sial khatgo) lo-in Sialkop kigo theilo hi.
Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Tonna thu 71
______________________________________________
Sialkop gawh ton ciangin Sial akipan a kido khempeuh akopin kigo hamtanghi. Song zong abul lamah aka nih, gua mung zong nih mah kiphut a, sial khau zong zang nih, zulup ciang zong beel nihta-in ki lup hi. Tua lo gamtatdan khempeuh sialtang sun a pawi mah tawh kibang hi. Tong ci-in sialtangsun sialkop go a tong ih cih ciangin, nupa kopte bek tong thei uh uh. Tonna pen leitung minthanna, tungnun kidemna alian pen khatin kingaihsun a, nupa kikha hualna leh sih khitciangin zong khate nuamtakin om khawm thei lai hi ci-in upna nei uh hi. Tua banah Nupa innkuan khat a kip nading, khang kidemna, innkuan sungah adam theilo cina a om ciangin nupa ta nei theilote tong leh hoih hi ci-in upna kinei ahih manin hamsapi-in a ki vaihawm ahi hi.
Nupa khat aton nop ciangin a hun ding inn sung panmun neite thukimna ki dong masa hi. A masa penin Thalloh (Bangkuapipa, gamhluahpa) kidong masa hi. A nihna-ah sungpipa ki dong leuleu a, thukimna a om khit ciangin beh tulpipa kidong hi. Hih bang thu dotna-ah zubeel khat ta tawh kipai hi. Tong ding cih thukimna a om masiah inn sungah ton thu kimawk gen nuam lo hi.
Atong nuamte nupa in, ton ding thukimpihna angah khit uh ciangin inn sung panmun nei teng kaikhawm a, zu beelpi khat lupin na sep zia ding kikum uh hi. Sing ek cialin, nitak ciangin meltheih teng in zu la ciat uh a, ton late kisa pah hi. Tua ni akipan innteek sung ahi a, khua sung pan ahi zongin a si khat peuh a om hangin a ton kitawp nawn lo-in ki zom suak veve hi. A tong ding inn teekte khang kithuap ahih leh innsungpi pusa dawi thoih masa-in, innsung panmun nei teng tungah ngeina bangin kihawm hi. It leh ngaih zon tawm, panmun neite in a ut
72 Zomite gal-aih sa-aihna leh Ton leh lamte
____________________________________________
kei uh leh nei thei uh hi. Inn sung panmun nei a hilo khual pan tual pan mi 10 tang song sui dingin kicial hi.
Songsuite gam sungah akuan simin innteekte in sunsiah dingin zuha cih bang guan uh hi. Song dingin sesing ahih kei leh Ngaingaw sing kideih pen hi. Satang sunte adingin, song pen a bul lam ka khatin kisui a, khuam laizang munah kizem bilbial hi. Inn sung panmun bul teng in sagual kigo ciat hi. Sagualin sial kigawh leh sial sim nadingin song maan khat ta inntual lai-ah song tawh kiphut khawm hi.
Sagualin bawng a gote adingin inntual sialkong gei-ah Bawngsong ci-in a lomin kiphut hi. Tonciangin sagual kigo peuhmah leiba zahin kingaihsun ahih manin kithuk kik hamtang hi. Song leh tonpi nading gan a kimuh khit ciangin nunpi ni ding kiciang tan pan hi. Innteek thusapa in a phamawh pan mun nei teng theisak kim pah hi.
Ton puan ci-in sial gawh cianga tulpipa silh ding puanza khat kigan sak a, song khuam laizanga kizepna om bang mahin puanza mong kitep bawl hi. Innteekpa in a it a khangual khat peuh zawlin man a, tua pa in Sial khih nading sialkhau hek pah hi. Ton thu tawh kisai vaihawm ding teng a kiman khit ciangin u leh nau meltheih khempeuh a sam dingin mi kisawl hi. Songsuite in song a puak uh ciangun gualnop bawl uh a, lampi-ah “Nui vuau ci kawmin laam thei zel uh hi. Songsuite cial nadingin bangkuapa ahih kei leh innteekpa in gan khat goin tua a sate kine maai hi. Song puak nitakin panmun bul teng in zu beel khat ciat la uh a, tua pen ton nawnna-in kinei-in ton la a tuamtuamte ki sa pah hi.
Zomite gal-aih sa-aihna leh Ton leh lamte 73
___________________________________________________
(c) Pansik ni
Pansik ni-in Song pen inntual laizangah kiphut pah a, dawigawh ci-in innsungpi ki thoihna-in, Voknu (alaa) khat leh votal khat ki zang hi. Tua dawigawhsa beh dang te’n nekpih theilo hi. Innteek u leh nau sa-in kihawmin ne uh hi. Inntual kongpi pua lamah dawite leh misi sate khimna-in zu beel tungno khat zu leihsa-in kikoih hi. Tua ni-in bangkuapa’ gangawh pen pawi sim khempeuh in ne maai hi. Tua ni sun thapai-in tangval hatte in sial mawlpih pah uha, nitak sialgawh hun ma a tangsuak pawl omin, zing sang lam a tangsuak pawl zong om hi. Tangsuak ciangin a tongte nupa makimin ki pusuak sak a, tongnu in Vaphual mul, tongpa in mukha veng akgia leh sawnkai kitotsak hi.
Pusa dawi thoih khit ciangin khuang leh daak tawh tak lam pan vei lamah manawhin ki laam pih hi. Laampite song vial nih song dek a tun laitakin a khuang tumpa in tongnu minlawh hi.
Sial ki gawh hun ding ciangin tanute in inn nuai panin sial hawl khia uh a, tangvalte in Sial a gim matengin song kimah mawlpih uh hi. Tua pen Siallaam kici hi. Song kimah sial akilap ciangin vei lam pan tak lam manawh bekin kipaisak hi. Tua bangin a pai nop het kei leh siatna khat om thei hi ci-in kiciamteh hi. Sial a gim mahmah ciangin a vei lam delhphah dingin kikai puk a, inn sungpi lam a lu kinga sak hi.
Tua khit ciangin tulpipa a sial puan silhin akgia leh mukha veng totsa–in teipi tawh zutui um khat tawh inn sung pan hong pusuak a, sial tungah zutui buakin hi bangin phuisam hi.
“Zang dung pan hong piang teh, zang vai pan hong piang teh, Teizang pan hong piang teh, Saizang pan hong piang teh, Lamzang pan hong piang teh,” ci-in tulpipa in atongte pianna gui leh zaam, pi leh pu, khua
74 Zomite gal-aih sa-aihna leh Ton leh lamte
___________________________________________________
minte lo kawmin minlawh hi. “Cidam mulmam kong ngetna hi, sin ciim lung ciim kong ngetna hi, cidamin hong khah in lungdamin hong khah in,” ci-in a deih teng ngen a, “Kei mi khuttuh mi ban tuh hi ke’ng, kapu gui zui hi’ng, ka pa’ gui zui hi’ng, ka pu in sun a a sun hi’ng, ka pa in sun a asun hi’ng mu vanlai hong sawl a a sun hi’ng, sa kamkei hong sawl a a sun hi’ng,”
ci-in a sial tenem teipi tawh a dawt (sun) suk hi.
Sial a dawt khit ciangin tulpipa in nung hei nawn peuhmah lo-in inn sungah a lutkik hi. Sial pen sisan suak asi ding ki deih lo ahih manin suk khat tawh ki sun lum hi. Sial vun kihawkin asa kihawm pah lo hi.
Inn sungah zan khat bang zeh kitang sak phota, a sung kua teng huanin a min ciangin tulip in phuisamin ki ne pan hi. Song laikhiat nading sanggam lamte sagual gawh teng zong song kimah kimawlpih thei hi. Ahi zongin tua sialte asih khak ding ki deih lo ahih manin tanute leh tangvalte kisut thei hi.
Ton ni-in bangkuate pen khuangsau kici a, khuang saute in tualto zu ci-in zu beel khat lup uh hi. Thusate leh muntute zu zong kilup a, nautaang zu tawh kine khawm hi. Sial gawh ciangin songsuite zu leh an tawh ki vak a, song nuai-ah zu nekhawmin gualnuam takin lasa-in laam damdam uh hi. Zan hak suaka gam lum nading pen hih song suite tavuan ahi hi. Khuadam hun ahih manin inntualah mei phualpi kisep hi.
Zomite gal-aih sa-aihna leh Ton leh lamte 75
___________________________________________________
(d) Zupini Sapini
Pansikni a zing ciangin zupini sapini kici hi.Tua ni-in sanggam lamte leh pute lam sagualgawh ding teng kigohi. Sanggam lam teng in inntual lamah, pute lam teng in phaitam lamah sabawlin huan ciat uh hi. Innteete in sial zumeh ci-in gan khat go a, tua sa a go a lup ngei teng ngeina bangin hawm uh hi. Zingsang tungin sunghte makai-in phaitam lam pan hong tangsuak a, innka mong lamah hong lam phei uh hi. Innka mongah tapno khat kiluak a om pen tangval a laamte in mei tuan mit uh a, pasal khat in sa hong bua-in naupangte kituhsak ngeingai hi. Tua a sa buak deihna in ton pawi sungah mi khempeuh kitai kim mahmah hi cih a deihna uh ahi hi. Tua ni-in sanggam lamte leh pute lam in zu la ciat uh hi. Zingsang lamin sanggam lam teng in zu kine a, nitak lamin pute zu ki ne hi. Phaitam zu si ci a ngaih khat kisehte zu zong kine hi. Zu innka lam leh inn mai lam tengah kine a, Sialzu a kici a go a lup ngeite kipia masa hi. Amau’nek khit ciang bekin midangte kipia pan hi.
Nitak lamciangin innteekte in pute lam sagualgo teng zu beel khat ciat tawi hi. Zulup kinek khit ciangin innteekte in sa puak ding teel khia-in a om lai teng kine sak hi. A man uh ciangin pute makai-in phaitam lam pan hong tang suak hi. Tangsuakte inntual a tun laitakin siampipa in tong nu min lawhin innkhuam tungah a kikoih gua mung kaikhia suk a, mungtu pa in song phungah song tawh a phut pah hi.
Tua hun laitakin beh sung nungak khat in zu umpi khat pua-in puandum ki lukhuh sa-in hong pai khia hi. Tua zomah sungpi satansa bawm langpi khat tawh hong pai a, tua pen tong nu leh tongpa inn ki tun hi. A thumna-ah tonna saphei hong kipuak khia a, khuang sau pa inn ki tun hi.
76 Zomite gal-aih sa-aihna leh Ton leh lamte
____________________________________________
A linna-ah Sial liang khat hong ki pua khia leuleu a, zin khakpa’ inn kitunpih hi. Sungpite a ciah ciangin a sa bawm laang pen pahtawina tawh aihsakin mual zong bawlsak uh hi. A tunga sate a piakhiat khit ciangin sadangte kihawm thei pan hi.
Phaitam lam pan a hong tang suak pute leh inn sung lam pan a sapua a hong pusuakte inntual bikhalap san takah kituak liansak hi. Sialsa sanggam u leh nau sa-in ngeina bangin ki hawmkhia hi. Savun nih kisuahin khat tulpipa kipia a, khat pen tanu teng in hawm uh hi. Savun kimawk paih lo-in namgui, kawnggak, duap ding cih bangin kizanga, tuate ton a sialvun cih kiphawk tawntung nadingin a thupi khat ahi hi. Gualnop bawlna-in sungte leh tanute sial keng tawng ki tuhsak uha, tanute kiguallelsak-in zu beel khat tawh kitan hi. Tua ni zanin nungak tangval ki zanhakin nopci takin lasa-in laamlaam uh hi.
(e) Zinkhakni
Pawipi ni thum ni, “Zinkhakni” kici a, zin khakpa leh tanu lam sagual teng kigo hi. Nuphal lam sagual gawh ding teng zong tua ni mahin ki go pah hi. Tua ni-in salu teng kikheuh a, Siallu pen ciing tawh kopsagihin kikan hi. Inn sungpi deidan tungah kisuanga, tua siallu tulpipa sialgawh puan tawh kikhuhin nithum khitah ki hong khia kik a, ai sanna –in ki nei hi. Siallu mit pan khitui luang ahi zongin, amit bawk ahi zongin, anak pan tui luanna khat peuh aom khak leh u leh nau sungah a si baih ding khat om thei ding hi ei ci-in dah mahmah uh a, siangtho sitset leh ki cidam ding hi ei, ci-in ciamteh uh hi. Tanu lam leh nuphal lamte’ zu innka lamah ki taak a, salu kheuh teng aa pen phaitam lamah kitaak hi. Salu kheuhte in salu nei teng vak bawl hi. Nitak lam ciangin nungak tangvalte laam kipan pah uh a, aksia khuan ma-in khuanggin ki tawlnga nuam ahih manin innka mong a tap kiluak pen inn nuai-ah kikhia suk hi.
Zomite gal-aih sa-aihna leh Ton leh lamte 77
___________________________________________________
Khuangtumpa in khuang khau kitat ci-in khuangtum khawl ahih manin laam kikhawl pah hi. Tua hun a kipan innteek sungah Khuang leh Zamte kiging sak thei nawnlo hi.
(f) Zehtan ni
Nilini ciangin tanu teng leh khuangsua (bangkua) pa in, “Antawi pia” ci-in zubeel khat ciat la uh a, innteekte dawi tanpih uh ahih manin tanu dawi tanni, (zingzu ni, biikni) kici thei hi. Tua ni a sungpite leh khuangsua-te in a sa ngah uh tawh amau inn ciatah lungdam pawi na bawl thei uh hi. Tua ni akipan a tongte nupa koimah pai theilo a, khualzin gamvakte zong kuamah ki lut sak lo hi. A zing ciangin sagual go pan mun nei teng in an lim bawl kik uh a, “Zeh an” ci-in an leh zu kipuak kik thei hi. Tua ni pen “Sian honni tangpi, antawi piakni,” peuh zong kici thei hi.
A tongte nupa pen kha det kik matengin kisil theilo, samhiat theilo lumkhawm theilo, gam tui ne thei lo, sihziak, moziak, galziak, nauziak, sate zute ne thei lo uh hi.
Tulpipa a ciah ciangin inn a tun matengin tui dang ne theilo hih manin zu taksa leh sunsiah kiguan hi. Nungzui a neih kei leh innteekte tanu khat in a sa teng puaksakin kikha sak hi. Sial sut ciangin tulpipa akgia leh mukha veng tot pen amah kitaam phuahna hi a, a sih ciangin a ken pah dingin kipia suak hi. Ton thu ven zawh ni khat ni peuh ciangin sungpite in tongte nupa tungah zu teel pi khat leh sa bak sagih puak kik hi. Ton pawi sian nadingin innteekte zu leh an kigingin sa beng kisawl hi. Sa akimat kei leh zong salu hawm khat peuh ki mualsuah a, zunun pawi khat kibawl kik hi. Tua khit a kipan Ton siang hi a, innteek sungah gam lumna kuang leh zamte kigingsak kik thei ta hi.
78 Khanglui lai a sawm kigiahna thu
___________________________________________________
(g) Vaphual antah
Song phung gua mung tungah, “Vaphual antah” ci-in Voksa bakpi khat kikhai hi. Gua a nal theih nadingin sathau tawh kizut dikdekin a gua dawn a om sabak la dingin tangval hatte kidem uh hi. Voksa la zo a om leh itna lianpi tawh la zo hi ci-in ciamteh uh hi. A khiatna in tang lai unau nih om a, a u pa in Vaphual tui nekha ahih manin, Vaphual suakin gamlakah leng mang hi. Anau pa dah mahmah ahih manin a u pa a sap kik theih nadingin guamung tungah Voksa bak tawh zol kik a, Vaphual in tua voksa a bawh ciangin na man kik hi. A unau-un nuamtakin om kik thei ta cihna a hi hi.
9. SAWM THU
Nidang lai-in khua khat peuhpeuhah ahi zongin, veng khat peuhpeuhah ahi zongin inn lian pen a khua lai pen leh a thu khualte innah, “Haam” kici-in sum tawng tungah sual pek lianpipite kidawh a, pamsik leh lukhung, khe khuantaw cih bangin kibawlin lukham dingin a kisui tawm sing pum khat hoih bekin kibawl hi.
Hih haamah khua sung pasal note kigiakin a zi neih phat dong uh giakkhawm uh hi. Tua pen sawm kici hi. Pawl khatte neu lai pian uh ahih manin a zun teh bang om lai uha tua zun teh thei laite haam upate in akbawm zawngsakin inn kimkotah paisak kawikawi uh a, “Ak aw zun sel, zun sel aw, zun sel kua pat a hiam aw, ak ta lukeuh pat hi e,” ci kawmkawmin thum vei li vei bang sumtawng leh inntual tengah ki leh sak uh hi. Zunteh theite hih bang ahih uh ciangin azun uh teh nawnlo uh hi. Hih haamah zunteh kha a om uh ciangin mundang haam pawlkhatte in, “zunteh haamte” ci-in thei uh a hih manin maizum mahmah uh a, haam a giak peuhmahte in zunteh ngam nawnlo uh hi.
Khanglui lai a sawm kigiahna thu 79
___________________________________________________
Haamah sawmgiak thei naupangte kumnga tungsiah bang a pha naupang a teite kigiak sak hi. Puanza khat tek kikeng sakin khuadam hun ciangin nih leh thum kipawlin thuap khawmin zawng uh hi. Sawm giak naupangte in innciatah nitak an a nek khit uh ciangin sawmah ciah hun ci-in a inn pan un ciah uh a, a sawm vuah va lum kik uh hi. A tangval sate ahih leh amau inn ciat panin nitak an a nek khit uh ciangin khat leh nih kizawnin a lawmngaihte uh innah hawh uh a, lup hun a sak ciangin amau giahna haam ciatah ciah kik uh hi. Zingsang khuavak ciangin tangvalte in “haam la awi’ ci-in a la theih khempeuh uh awi dekdak uh a, haam giak peuhmah in la tuamtuam theih lawh pah uh hi. Khuadam hun ciangin sawm makaite in sawm naupangte kibuan sakin buangual hawm uh hi. A gual lelte lupna-ah nawl nungsak a, khuadam thuak sak uh ahih manin a gual lel ding kuamah ut lo uh hi.
Tua bang a buangual a hawm ciangin muhnop kisa mahmah hi. Tua mah bangin tangvalte zong kibuan uha, a thahat a gual zote haam upa in koih pah uh hi.
Khua nupi papi pawl khatte in a tate uh a ngaihsutna-in sawm vok ci-in khawi sak uh a, a sawm giahna innteekte in zong sawm vok khat mah na khawisak uh hi. Hi sawm vokte pen khuado hun ciangin amau sawm ciatah go tek uh hi. Sawm naupangte in gam lak pan khuaihawi uh a, sawm tangvalte in la-in sawm giahna inn kim kotah sing sang pipi phutin tua tungah suang uh hi. Sawmte in gam lak a a hawi uh Ngalthen bu khat peuh khuado hun ciangin la uh a, puanza tawh tuamin tangvalte in ciang tawh zawng uh hi. Phittumte in khuaila phit tawh sa uh hi. Khuai la sawm naupang teng in meilah de sa-in zui uh a, a kihal kim ding leh a kitang kim ding deihna-in an khau hual zang khat len kawmin pai uh hi. Khuai la phit tawh a sa lo sawm naupangte in a aw uh tawh a nuai a bangin sa kawm uh a;-
80 Khanglui lai a sawm kigiahna thu
___________________________________________________
/d .d :r /d .d :r /m .m :d .r / r .d :r
Ngal tun aw, Ngal then aw Sim ning ci cia lal na cia,
ci-in hih bangin khuanawl panin damdamin hong ciah uh a, sawm hong tun uh ciangin nu leh pate in zu tawh na dawn uh hi. Inntualah nuam asak tanvei sung uh khuai tawh laam uh a, nuamsa mahmah uh hi. Tua nitak mahin inn kim kot a asuan uh khuai dangte zong lakhia-in hal uh a, a phengphengin koih uh hi. A zing sang ciangin akhuai ek sal uh a, buhsih tawh kang kawmin a ne uh hi. A veng a paamte zong khol uh hi. Sawm giak nasem thei tangval khempeuhte in sawm innteekte kum simin sawm tha ci-in tha thum bang huh tawntung uh hi. Khua khatah ahi zongin, veng khatah a hi zongin sawm innteek ih cihte in a thu khual mahmah ding uh kisam hi.
Innteek ih cih pen lungsim hoih, neih leh lam a kicing taak mahmahte bek in innteek na sem zo bek uh hi. Haam khatah sawmgiak khwm khat ih cih ciangin a tangval khinsa mi sawm bang pha uh a, a neu zaw deuh naupang sawm leh nga bang pha thei uh hi. Tua ahih manin sawm innteekte in hih teng khempeuh a gamtatna teng thuak zo bek tham lo-in ankhing ansa naupang khat peuh a gil a kial leh a nekpak theih ding tasamsak lo-in a minsa a nei tawntung zo dente bek ahi uh hi.
Phalbi hong tun ciangin nitak khuadam mahmah a, sawm upate in naupangte kiangah sunin sing kang peuh tomsak uh hi. Nitak a lup ma hun sung mei awi nadingin sawm upate khat kisehin a cih uh hi. Sawm khat peuhpeuhah tangvalte khat peuh in zi aneih ding ciangin mawk pai khiat theilo-in sawm a khak ngiat kul hi. Zu tawh a hi zongin sa tawh ahi zongin ama neihna tawh kizui-in sawm a kha hi.
Khanglui Siampite’ thungetna 81
____________________________________________
Thu khupna
Khanglui lai-in naupangte’ adingin pilna sin nading sang inn om nailo a, naupang tualtel khinsa peuhmah sawmah na puak hamtang uh hi. Hih sawm panin naupangte in thumangin thu leh la tampi tak theihna-in nei uh hi. Tua bek tham lo-in gal khat sa khat om leh zong khua sung naupang tei tang sate hoih takin a suahtaak theih nading kikep na khat zong ahi hi. Khua sung vai khempeuh khangno kipawlna khat zong ahi hi.