Meiteite in Tedim gam sim a hong kuan suk laitakun, khua tampi hong la suk khin uh hi. Bang hang hiam cih lei ni dang lai ih pu ih pate in dawi lei kau vai, na um lua kha uh a, tua tungtawnin Meiteite’ hong khemna ki um kha ahih manin na do ngamlo uh hi. A hi zongin tua bang khemna pen gualzawhna hilo ahih manin a khua nungah Meiteite’ guallelhna hih tangthu sungah ih mu hi. Hih Meitei gal tawh kisai sungah Guite innpipa Go Khaw Thang kimatna leh a sihna thu zong kihel hi.
150Meiteite in Tedim gam hong simna thu
-----------------------------------------------------------------------------
Takaung khua kumpi Abihrasa a sih ciangin a tapa gol pen Kanrasagyi in a galkapte tawh Takaung khua pan lal khia-in Talawady gun (Chindwin) kantanin Kaletaungnyo ah Zasayu khua a sat hi.
Tua khua pan ngitapanadi gun nisuahna lam Kyauhpantaung khua satin a teeng leuleu uh hi. Zasayu khua-ah Shan mi Komandaraja in kumpi a sep hun sung AD 369 kumin Meiteite in Zasayu khua (Bunglung) a sim uh ciangin Zasayu khuapi Teinyin ah a tuah uh hi.
AD 416 kumin Komandaraja tapa Sawkantwe leh Mohnyin ukpipa tanu kiteng uh a, tua hun sungin Komandaraja ukpipa, Mohnyin ukpipa leh Pagan ukpipate kipawl khawm uh ahih manin Zasayu khuapi hong minthang mahmah hi.
Kawlgamah Sawmonit in kumpi a sep hun AD 1364 kumin Mohnyin leh Zasayu ukpite kisim uh hi. Sawmonit in tua a kisim ukpite gel simin a zo hi. Tua hun a kipanin Zasayu ukpi gam teng Kawlpi leh Meitei ukpite khutnuai-ah om kawikawi hi. AD 1752 kumin Alaungpaya in Kawlgam kumpi a sep ciangin Meitei gam leh Assam gam teng simin a zo kawikawi hi.
Alaungpaya sih AD 1782 ciangin a tapa Budawpaya in kumpi sem a, AD 1813 kumin Meitei gam ukpi dingin Majit Singh koihin, Assam gam ukpi dingin Chandrakan Singh a koih hi.
Tua thu Assam mite lungkim lo-in Chandrakan Singh ukpiza pan a kiasak uh hi. Tua thu Budawphaya in a theih ciangin Mahabandola paisak in Chandrakan Singh mah Assam ukpi dingin a koih kiksak hi. Tua hun a kipanin Assam leh Meiteite in Budawphaya kumpi tungah siah a pia uh hi.
Meiteite in Tedim gam hong simna thu 151
------------------------------------------------------------------------------
Tua hunin England kumpi in India gam sung Siahgam (colony) in nei khin a, England kumpi in Meitei mite leh Assam mite huhin Budawphaya siah a demsak hi. AD 1824 kumin England kumpi in Kawlgam hong sim a, Yandabo khua-ah gal kilemna a bawlna uh panin Kawl kumpi in Assam leh Meitei gamsung ki-ukna nawngkai sak theilo ding, tua gamte Kawl kumpi ukna pan suaktasak ding cih thute a hel uh hi
Tua kilemna lai a bawl uh ciangin Meiteite in nidang hun Meitei gam teng deih kik in, Khampat gam Chindwin gun dong Meitei gam suaksak nuam hi. Tua thu-ah Kawl kumpi lungkim lo ahih manin gamgi enkik dingin AD 1831 kumin Kawl kumpi leh India kumpi tangmi Capt. Grant leh Lt. Pembaton-te Kindat khua-ah thu kikupna a nei uh hi.
Tua pan Kale-Kabaw (Kawlpi leh Tamu) gam teng Kawl kumpi ngah sak a, a ki-uk zo nailo gamin ciamteh hi.
Kawl kumpi leh Meiteite gamgi vai a nawngkai hun sungin Tedim khua-ah Pu Kam Hau a minthan mahmah hun ahi hi. Tua thu Meitei ukpipa in a zak ciangin "Kam Hau in hong simin ka ukna gam teng hong sut kha ding hi, ka gam hong suh ma-in ka sim ding hi" ci-in thu gingsak den hi. Tua hunin Zomite midang ukna-ah ki-omlo a, Pu Kam Hau’ uk lohna gamte-ah zong Zomi hausa ten na uk uh hi.
AD. 1850 kum ciangin Chandrakirti Singh in Meitei gam ukpi sem a, Zogam sim ding cih thu gingsak hi. Tua ciangin 1834-1850 hun sung Zomite in Meitei gam a hunhunin na sim zel hi. Meitei-te teenna Mombe khua leh herraway khuate, Mualpi khua Guite Innpipa Pu Go Khaw Thang leh a pawlte in simin na uk hi. Meitei gam ukpi Chandrakansingh hun sung 1856 kum in Zomite in Meitei gam a sim kik uh hi.
152 Meiteite in Tedim gam hong simna thu
----------------------------------------------------------------------------
1857 kum ciangin Meitei Ukpipa in Zogam Sim dingin mi 1500 hong paisakin hong sim uh a, Meiteite in lel uh ahih manin Meitei gam Political Agent Col. Culloock in "Meitei galkapte meidawi lua uh ahih manin Zomite lel hi", cih thu "Manipur Expedition Against the Kam Hows," 1857 laimai 164-ah ciamteh hi. Hih kikapna pen khatvei kikapna ci-in kiciamteh hi.
1857 kum Meitei tawh kikapna-ah Tapei leh Tedim kikal galkapte van a puaksak khuate in khua khat ciangin Meitei lutang khat ta hong puak un ci-in Pu Kam Hau in thu a piak bangin Meitei galkapte Meitei van a puaksak khuate in Meitei lutang khat ta pu Kam Hau a puak uh hi. 1859 kum April kha-in Zomite in Meitei gam Shookono khua kiang Hankip khua sim uh a, a khua mei tawh halsak a, mi 15 that in, mi 45 te a neih a lamh teng tawh manin a ciahpih uh hi. Saitual khua simin mei tawh halsak uh ahih manin Meitei Political Agent in, "Aggression by the Sooties Reported in1859," lai sungah Zomite gamtat khengval hi ci-in ciamteh hi. 1856 kum Pu kam Hau in gal mai pi a, 1868 kum Pu Kam Hau a sih ciangin Pu Za Tual in gal mai a pi hi.
Hih nih vei kikapna tawh kisai-in, Meiteite in a lungkim lohna uh Zomite tungah a puak uh ciangin Zomite in "Kong kap nawn kei ding uh hi", ci-in Col Mc. Culloch tungah kiciamna a pia uh hi. 1871 kum ciangin Guite Innpipa Go Khaw Thang in Meitei khua khat a sim kik hi. Tua hunin Lushei Vanhnuailiana-te leh Meiteite Meitei gam Cachal ah a kikap hun laitak hi a, Zomite in Lusheite simin mi a thahte sung pan lutang 4, Meiteite a puak uh hi. Tua galmat lutang 4 a puak manun Meiteite in "Zomite pen gal cih ding lah hamsa, pawl cih ding lah hamsa" ci hi, cih thu "Relation between Manipur and Sooties Upto 1871" lai sungah kiciamteh hi.
Meiteite in Tedim gam hong simna thu 153
------------------------------------------------------------------------------
Tua khit ciangin Meitei ukpi Maharaja in a gam sungah Lushei mi leh Zomite a lut theih loh nadingin gamgi dungah brigadier general Boucher leh galkapte a cingsak hi. Meiteite leh Lusheite kido kik veve uh a, gal kidona pan Meiteite a ciah uh ciangin Guite innpipa Go Khaw Thangte tawh Civu munah kituak kha uh ahih manin Pu Go khaw Thang manin Manipur thong sungah a khum uh hi. Pu Go Khaw Thang in a Tuktum at khia in Pu Za Pau zi, a sanggamnu Ning Vum kiangah a nuaia late tawh a khak hi.
Pu Go Khaw Thangte a kimatna tawh kisai-in Cachar mangpi Mr. Edgar in Zomite in eite hong huh khit ciangin a gal lui uh Lusheite sima pai uh ahih manin Go Khaw Thangte khah kik huai hi ci-in a gen hangin Maharaja in khah kik nuam lo hi. Pu Go Khaw Thang a khah kiknop loh ciangin Kam Haute in "Kong koihkhong kei ding uh hi." ci-in thu zasak uh hi cih thu Capture of Kam Hau Chief Go Khaw Thang by the Manipur Contingent laimai 166 sungah kiciamteh hi.
Pu Go khaw Thang suahtak theih nading a ngen dingin 1872 April kha-in Kai Khual, Thang Zam, Ling Awi te Meitei gamah pai-a a nget uh ciangin Meiteite in "Kam Hau khut sungah ko Meitei mi sal-a nong matte uh nong piak khit mateng uh Go Khaw Thang hong khah kei nung" a ci uh hi.
Kai Khualte a ciah khit uh ciangin Meitei ukpipa in Go Khaw Thang kiangah "Zomite hong simpih le teh kong khah ding hi," ci-in a zol hi. Pu Go Khaw Thang ut lo ahih manin, 1872 kumin a that uh hi. Pu Go Khaw Thang a sih ni-in nisuum, kha awkin valh ahih manin a zi Ciing Pum in ka pasal si ta hi ding hi ci-in, lungzuangin a kapkap hi.
154 Meiteite in Tedim gam hong simna thu
------------------------------------------------------------------------------
Pu Go Khaw Thang a sih ciangin Tedim Ukpi Pu Khaw Cin in, Go Khaw Thang ka gui nading uh Meiteite lutang 100 ka deih hi, a ci hi. Tua ciangin Maharaja in "1872 kum August ciang, Zomite khut sunga om ka mite lakhia-in Zogam ka sim kham ding a, a neih a lamh teng la in a gam ka uk ding hi" a ci hi. Tua bangin thu a gin ciangin India kumpi in kikap kido ding phal lo-in a kham hi.
Kai Khual makai-in mi pawlkhat Meitei gamah pai uh a, saiha khat leh Meitei mi 4 Maharaja a puak hi. Tua tawh kisai Meiteite in Go Khaw Thang tapa Sum Kam khah kik ding leh khah kik loh ding thu kana hong pai hi ding hi ci-in 1872 October kha ciangin ummawh uh hi. Kai Khualte Meitei gama a om sungin Col. Thomson in Meiteite leh Zomite kilem nading deihin hanciam mahmah a,1872 December kha ciangin Kai Khual in Zomite mat Meitei mi 26 a puak kik hi. Tua ciangin Col. Thomson in Meitei mi nong puak zah Zomi 26 ciahpih in ci-in thu a pia hi.
1873 January kha ciangin Kai Khual in Zomite mat Meitei mi 14 a puak to kik hi. Kai Khual kiangah Col. Thomson in "Meitei mite tawh na kilem nading uh thu kong ciamsak nuam hi" a cih ciangin Kai Khual zong a lungkim hi.
Tua thu hangin Go Khaw Thang tapa Sum Kam leh Meitei te’ mat Zomi khempeuh khahkhia uh a, Pu Go khaw Thang guh tawh a ciah sak uh hi.
1874 october kha sungin Zomite in Meitei gam Kumsol leh Makong khuate simin a khua uh mei tawh a halsak khit uh ciangin leh pasal 170 a thahlup khit uh ciangin numei naupang 78 a ciahpih uh hi. Tua bangin Zomite in a simna in 1831 kum gamgi a kikhen lai-in Zomite tenna Mombe pen Meitei gam
Meiteite in Tedim gam hong simna thu 155
------------------------------------------------------------------------------
hong suak a, tua khua-a teng Zomite a kihawlkhiat man hi ci-in thukan Dr. Brown in a gen hi. Hih kisimna tawh kisai-in Maharaja in phu lakhuai hi ci-in a gen ciangin Political Agent in zong lungkimpih a, Assam gam Menzi (Chief Commissoner) in zong a lungkimpih hi. India kumpi in Maharaja kiangah "Na gam sung na dal zawh nadingin a kilawm bangin sem in la, a muanhuai mahmahin sim in" ci-in thu a zasak hi, ci-in "Affairs from 1872-1875 policy to be perused by Manipur towards the Kam Hau" laimai 167 ah kiciamteh hi. Tua bangin India kumpi leh ulian tuamtuamte panpihna a ngah ciangin Maharaja in Zogam (Tedim, Tonzang) sim dingin AD 1875 kumin a galkap 3000 tawh hong kuan suk hi. Amah ki liansak lua mahmah ahih amanin agalkap mite in talin hong zawng suk uh hi. Khaici namkim hong puak suk a, agiahgiah na vuah tua hong puak uh khaicite hong suan pahpah uh uh hi. A do ngam kuamah omlo ahih manin a phak masaksak uh khuate hong lasuk pahpah uh hi. Hong paisuksukin Tonzang gam Tuikhiang khua-ah giahphual hong sat uh hi. Meitei gam pan hong kuan khiat ma-in, Maharaja in Pi Ciin Ngul melhoihna leh saiha tampi a neihna thu Pu Kam Hau sal taisuah Meitei mi Ebuasah tung pan na thei khin hi. Tuikhiang hong tun uh ciangin Pi Ciin Ngul a luppih masa ding leh saihate a tang ding kiseh khol uh cih thu a kizak ciangin Pi Ciin Ngul in a nuaia la na phuak hi
A giah na peuh vuah hong puak suk uh Khaici Be, Meitei, leh singno tuamtuam hong suan suk pahpah uh ahih manin Tua hun akipan, Be, Tangkun, Bal, cihte ei Zomite in ki a thei pan hi hang ci-in Khanglui papi te’n na gen ngei uh hi.
156 Meiteite in Tedim gam hong simna thu
----------------------------------------------------------------------------
Tua gal simna dingah Taksatte Ngulngam akici pa makai dingin hong koih uh a, Tua pa in zomite’ kiangah: “Tedim mite aw hong lut un, sum tawh sial tawh hong lut un, ka Lengmangpa uh kuama zawh theih ding ci hilo hi. Meihol vive sai-in nei a, ama utna peuhah pai thei hi. Thau-in nong kap uh hangin na thau sung vuah tui hong ki vung dinga, nangkhau hong lengin na khut uh thakhatin hensa-in om ding hi.” Ci-in kiko den hi.
Meitei galkapte Muanheng zangah kahto-in kiphual hi, cih thu a kitheih ciangin Tedim khua mite leh Sihzang mite gal cialin tuate a tun uh ciangin, Pu Za Tual in Sial khat a gawh hi. Hih hun laitakin Pu Kamhau si khin ahih manin Pu Zatual vaihawmin om hi. Mualbem khua a om Zapau leh Saizang khua a om Gawhpaute zong apawl agual tawh hong pai uh a, Tedim Kamhau’ innpi-ah vaihawmna hong nei uh hi. Tuikhiang panin hong pai khia uh a, Nakzang phualpi-in hong nei hi. Nakzang panin hong pai khia leuleu-in Tuikawi zangah giahphual hong sat uh hi. Tua pan hong pai khia leuleu-in, Mawngken gam Mangcin mual leh, Suangsuang kikal teng giah phualin hong nei uh hi.
Tedimte numei naupang teng Mualbemah hong koih suk khit uh ciangin hih bangin vaihawmna pi khat hong nei uh a, “Bangbang hi leh sih leh sih man leh man khatvei peuhmah kap photphot dih ni, Ih thaulawngah tui hong ki vung takpi mah hiam, nangkhau hong leng takpi mah hiam, sin dih ni, tua banga ih thaulawngah tui hong kivun a, nangkhau hong len leh lut lel ni,:” ci-in khensatna hong nei uh hi. Tua hun laitakin Suangsuang nuai a luangsuk, Khuadai luipi dawnlui akici, Thangzang paitohna lam gei mualdungah galpanna to-in, gal panna phualpi bawl uh hi. Ni 19-2-1875 ni a kipan ni sagih sung, kido dingin kipang tuak uh a, a kikap masa ngam omlo uh hi.
Meiteite in Tedim gam hong simna thu 157
------------------------------------------------------------------------------
Zomite in zong galte in mi tam hong sa-in, hong kihtak nading ci-in ciimtangmual leh Leitawhtan mualdunga om Taaksing maite eu-in nitak simin halkuang zel uh hi. Meiteite’ kiangah "Nong kap uh leh ka thopi um uh ka hong ding uh a, ka thote uh kong petsak ding uh hi, ka khuasiam un hong panpih ding hi" ci-in thu a khah uh hi. Meitei galkapte’ phualpi tengah Vaka tampi om a, tuate a ham ciangin "Tak, tapa" ci a, a ham ciangin Meiteite in "Zomite siam in Ka pa tapa" ci hi, ci-in Meitei galkapte a lau pian pah uh hi.
Tua bangin kuamah kikap ngam lo-in a om uh a sauvei ciangin Pu Za tual leh Pu Eng Tuangte in Meiteite a etsim uh leh Meitei galkap Mangpa Suangsuang tunga galvil a om, a muh ciangin Pu Za Tual in "Ka van sangdim biak, sangnel saitaak ka biak, Nipi khapi in na thei in, Saipi, Zangsial, Dokhen ka thahna, ka thau lawng in na thei in" ci-in minsial kawmin Saheimual pan a kap leh Meitei galkap Mangpa kha-in guntui sung a kidenna hi. Galkap Mangpa a kaplupna tawh kisai-in Pu za Tual in a nuai a la na phuak hi.
Nangkhau lah lenglo, thau kuangah tui a kivun loh ciangin Meitei in hong khemna uh hi, ci-in zingsang tungin lawptakin, galphawng dingin Mualbem, Saizang, leh Tedim sung panin pasal lum leh tei tawi thei peuhmah in va delh huanpah uh a, a galkap mangpa lah si khin ta ahih manin, Meitei te’n do ngam vet nawnlo-in atai mang uh hi. A taina-ah tuunpi kua sikkha ahih manin Tuunpi in a deh hi. Tua ciangin Zomite in a Thopi uh hong khah uh ci-in a lau semsem uh hi.
158 Meiteite in Tedim gam hong simna thu
------------------------------------------------------------------------------
Leeng Mangpa kizawnna Taal leh van tampi nusia-in taimang uh a, Meitei gun a tun uh ciangin gunpi kawn tawh a kantan uh hi. Lau lua-in kawn tungah a lomlomin pai uh ahih manin guntui sungah kia a, a si leh Zomite thahlup 2000 bang pha a, 1000 bang bek Meitei gam tung kik thei hi. Hih Kikapna-ah Zomite in Meiteite’ thau 287 ngahkhia uh a, Meitei galkapte Tapei lui dong notto suak uh hi. Tua khit ciangin Meiteite leh Zomite kizopna sia semsem a, Zomi nih Meitei gam Mugeah khua-ah pai-in Ukpipa Bomyam kiangah Meitei mi kimante hong la in ci-in a zol khem hi. Bomyam in a kikhem lam thei kha lo-in a mite nih tawh na pai pah uh a, Zogam a tun uh ciangin Kai Khual leh a pawlte in na kap uh hi. Adangte kap lum thei napi, Bomyam a kap uh ciang a thau suak thei lo ahih manin amah a suakta hi.
Tua hun laitakin Lushei gamah Mautam kial hong tung a, Lushei gam a teng Vaiphei mite’ gilkial dangtakna thu a zak ciangun midang sadang hilo, ei mau u leh naute vive mah ahih manin huh leng hoih ding hi,” ci-in Tedim, Saizang, Mualbem, Sihzang, vaihawmin, pi uh a, Vaipheite a khua ciat vuah teng sak uh hi.
Sialkal mite, Vaipheite Tedim hong tun uh ciangin patkol leh muiphei bawl thei uh ahih manin tua hun akipan Tedim gamah, nikten puansilh a beisa sangin ahoih zaw kinei zo zaw deuh pan hi. 1877 May kha-in Zomite in Meitei khua khat na sim leuleu uh a, mi 22 a that lum uh hi. Tua banga a simna un Meitei gam a om Kuki mite in Zomite a sim manin a thuh kikna uh ahi hi. 1878 kum ciangin Zomite in galkap tampi tawh Kalichai vuam (Kule-valley) sim uh a, Col. Johnston in Zomite kiangah kilem nading thu gen nuam ahih hangin Zomite a sam dingin Zogamah kuamah pai ngam lo hi, cih thu "further Kam Hau raids on Manipur territory" laimai 170 ah kiciamteh hi.
Meiteite in Tedim gam hong simna thu 159
----------------------------------------------------------------------------
1877-78 kumin Zomite inn 2000 bang Meitei gamah lal to uh a, tua mite Maharaja in Meitei gam nitumna khanglam Moirang khua kiangah a tengsak hi. Tua a ten sakna tawh kisai-in Col. Johnston in "Kam Hau mite hi bangin Meitei gam a hong tennop uh ei adingin thu hoih hi" cih thu "Migration of the Sooties into Manipur" laimai 187 ah kiciamteh hi. Zomite in Kawlte tung pan a ngah thauvui thautang leh thau tampi nei uh a, Zogam sungah a tha khauh mahmah galkap 2000 bang om a, 75% bangin thau nei ding hi, cih thu "The North East Frontier og Bengal" laimai 163 ah na ciamteh hi.
Tua khit Meiteite in Go Mang (Guite) leh Thang Gote manin Phaipi thong sungah a koih hi. Tua thu Pu Za Tual in a theih ciangin tuate honkhia dingin a pai hi. Tuivai lui-ah giahphual satin, Maharaja kiangah "Na mi matte hong puak in" ci-in kamtai a sawl hi. Maharaja in Pu Za Tual kiangah "Nong zawhsa ka hih uh teh Phaitualah hong pai in" ci-in a samsak hi. Pu Za Tual pai nuam lo ahih manin Maharaja in a mi matte gel puaksukin, Pu Za Tual 1872 kumin sial khat a gawh hi. Tuate a hotkhiatna tawh kisai-in Pu Za Tual in a nuaia late a phuak hi.
Meiteite in Pu Za Tual a sial gawhna mun ciaptehna-in suangtungah lai gelhin lei sungah a phum uh hi. England kumpi in hong uk hun 1894 kum January leh February kha sung Mr. Carey in India leh Kawlgam gamgi hong khensak ciangin Meitei mite in tua suang kiphum phongkhia-in, "Hih mun ka gamgi uh hi" ci-in a gen uh ciangin tu dongin gamgi kip suak hi. Tuivai lui pen Pu Za Tual leh Maharaja galkhenna ci-in ki ciamteh hi.
160 Meiteite in Tedim gam hong simna thu
------------------------------------------------------------------------------
1. Go Khawthang leh Meitei Raja:
Laimai 153 sung a ih gensa mah bangin 1821 kumin Tedim khua-ah Go Khawthang a suak hi. A gol ciangin apa Mangsum tawh hawm leh genna-ah kamkum khawm thei a hih manin, Mualpi khua atun khit uh Mangsum a sih khit ciangin, apa’ za leh gamh a luah hi. Hawm leh gen siam ahih manin a khua atui in zong a zahtak hi. A gol ciangin Losau Guite innpite’ tanu Cingpam a zi dingin apa in a pi sak hi. Apa’ sih khit ciangin Mualpi khua-ah hausa sem a, tua hun laitak mahin Mualbemah asanggam nu’ pasal Sukte Zapau leh atate, gal leh sa-ah minthang uh a, Sihzang gamah Khuppau leh atapa Khaikam, Saizang khua-ah Sukte Gawhpau leh atapa Thuamthawng, Tedim khua-ah Kamhau leh atapa Khuacinte, gal leh sa-ah a minthang mahmah uh hi.
2. Meiteite in Tedim gam sim dingin zawn:
Tua hun laitakin gal leh sa a minthang mun tuamtuamah tampi om hi. Tua bang hun laitakin Meitei lengmangpa’ kiangah a gam mite in, “Paihte in hong simin hong that den uh hi,” ci-in a ko uh hi. Tua thu’ hangin Meiteite in Paihte hong sim sawm hi. A hi zongin Mualpi khua simlo-in pawl dingin a zawt sawm uh hi. Mualpi a tun ma-in kamtai sawl a, “Paihte makai pipa aw, Tedim khua a teng Sukte va sim ni,” ci-in kam nem tawh zolin a pawl bawl uh hi. Bang hang hiam cih leh Mualpi pen kulh tawh muanhuai takin ki umin gal panna hoih takin kibawl ahih manin zawh ngaplo uh hi. Tua ciangin Go Khawthang in, “Tedim a om mite pen ka sanggamte vive uh a hih manin ka sim ngei kei ding uh hi,” ci-in kamtaite a ciah kik sak hi. Meiteite paisuk suak uh a, Tedim khua a kigal muhna mun nangcin mual dungah pang uh hi.
Meiteite in Tedim gam hong simna thu 161
----------------------------------------------------------------------------
3. Go Khawthang clothe munpi-ah hawh:
Tedim gamah mi minthang a tam zui-in khat leh khat gal leh sa-in kido uh a, tua banga gal leh sa a tam ciangin Go Khawthang’ zi Cingpam in apasal’ kiangah, “Mallam a ih sanggamte tawh ih om napeuhah omkhawm thei le hang ut hang, amau ong ciah suk kei ding uh leh ei kikhin to ni,” ci-in gen zelzel hi.
Tua ciangin Go Khawthang in zong apai ciangin bangmah buaina a om loh nadingin Lunvum palai-in nei a, Meitei lengmangpa’ gei-ah saiha khat leh, sumeng kuang khat a pia kholsak hi.
Ni khat ni ciangin Go Khawngthang in a galkapte tawh a thau neih teng kengin, a zin khia hi. Ni khat a pai khit uh ciangin a zan giahna panun amang uh sia-in lungnuam lopipi-in apai uh leh, Lampi-ah gulpi vom khat in lam na khakin, aki khung henhan takpi hi. A tonpih uh Thahdo pasal khat in, “Pu aw, gulpi lamkhak ih tuah ciangin ih kamsia thei hi, ciah kik mai ni,” a ci hi,. Ahih hangin Go Khawthang ki pasal sakin pasal khualzin tupna tunglo a ciah kik ding pasal vai salo a hih manin, pai teitei uh a, clothe munpi Losau innpi a va tung uh hi. Go Khawthang in a zinna vai teng kuppih pah hi. Innpipa pen sim gam a asanggamte zuan a atai loh nadingin Meitei mangpa in thau lawng 12 tawh na kho khol khin zo a hih manin sim gam zuat ding a ut kei hi.
4. Go Khawthang Meitei Mangpa in man:
Clothe munpi panin a ciah kik ciangin Thanbungah Meitei lengpa tawh akituak uh hi. Guite pawl in a letsong puak uh muangin bangmah hong cih ken teh, ci-in a va nai uh hi. A mau’ lametna bang lo uh a, Meiteite in a na mat bawl pah uh hi.
162 Meiteite in Tedim gam hong simna thu
---------------------------------------------------------------------------
A hi zongin zol bawl uh a, gal ih simkhawm ding hi, ih thautang a kibat kei leh galsimna-ah haksatna om kha ding ahih manin na thaute uh hong ap phot un,”a ci hi. Go Khawthang te’n zong um uh a a ap takpi uh hi. Guite’ thau teng a et uh ciangin meiteite’ min vive na ki gelh a hih manin a matnop tha uh suak semsemin, Go Khawthang sikkol a bulh pah uh hi. A naupa Kamlian leh Dong Ai zong amat bawl pah uh hi.
5. A thong kiatna:
Thanbung panin pai khiatpih pah uh a, thong sungah a unau-un a khum uh hi. Go Khawthang in a mite’ kiangah, “A cimawh hi khin hang in a tai theite na tai unla, ih omzia teng inn lamte na zasak un,” ci-in a vaikhak hi. Meiteite in a sam tuktum tansakin tua sam Go Khawthang in hoihtakin henin amite pia a, “Hih ka sam inn lamte na piak sak un,” ci-in la a phuak hi:-
ci-in asam lom tawh a khak khawm hi.
Ni tumin zanglai-ah nilim sung dildial a muh ciangin, alawmte nih kiangah la gen a,”
Meiteite in Tedim gam hong simna thu 163
------------------------------------------------------------------------------
A lawmnu’ phuah:
Thong panin a taikhia pawl khatte suakta uh a inn a tun uh ciangin hih bangin la na phuak uh hi.:-
a ci hi. Tua zawh ciangin mitei pawl khat paisakin Meitei lengpa kiangah, “Lengpa aw, nong hehpihna-in ka pu uh hong khahkhia kik hoh in, ci-in a ngen uh hi.
Tua banah saiha leh sumeng kuang khat hong pia buang hilo ka hi uh hiam,” ci a a va thum uh leh Lengmangpa in, “No ui ha leh no va-ak kuang ke’n thei kha ngei ke’ng,” na ci hi. Tua ciangin Lunvum in hong piak saklo hi ding hi ci-in a kan uh leh, na pialo takpi a, heh mahmah uh ahih manin Lunvum sim pahin that uh a angawng tanin a ai uh hi.
6. Go Khawthang’ sihna:
Go Khawthang thong sung panin a sih khit ciangin Meitei lengmangpa in thu zasak pah a, “Na ukpipa uh si hi, a luang na deih uh leh hong la un,” ci-in a avai khak hi. Tua ciangin a luang la uh a, Churachandpur (Lamka) khuapi sung salvation Army biakinn gei Manipur Ex-Servicement inn pan ni suahna lamah
164 Meiteite in Tedim gam hong simna thu
------------------------------------------------------------------------------
kivui hi. A u anaute in mual suang bawl sak uh a, akhut leh akhe sikkol bulhin kisuai hi. Hih mualsuang a nutsiat ding ciangun la phuah uh a:-
Go Khawthang si hi cih thu a kizak hun khat lai-in, ni mialin khimzing ding bangin leisung ganhing neute, khuangbaite khuang kelkel uh a, lungzuan huai mahmah hi. Tawl khat khit ciangin ni dawkin a tang kik hi. Tua ni-in Go Khawthang’ zi Cingpam in alunglenna la sa-in:-
(a) Zangkhen kawlciang kiang thang aw, lam bang ngakna na duang zunsik phual gia bang na vel venge,
(b) Kha in na pham ni hiam aw, dit zozam aw, thangvan sunni a tang lai khim bang zing veh,” a ci hi.
Khimzin ma nisut laitakin nisum a Mualpi khuate in tuni-in thu lamdang khat piang ding hi,” a ci uh hi. Bang hang hiam cih leh tua hun laitakin mite in, “Guite innpi asih ciangin nisum hi,” ci-in a ciamteh uh hi. Tua tawh kizui in ih neu lai-in zong ni a sum ciangin, “Ni sum e, kha sum e, hausa si vak maang si vak,” ci-in naupang la-in kisa-in innka-ah ih awng luailuai thei hi. Go Khawthang’ sih ni-in Mualpi khuate in zong la na phuak uh a:-
Meiteite in Tedim gam hong simna thu 165
------------------------------------------------------------------------------Khua kim a mang a pham nin e, ahilna kuam omlo e,
Go Khawthang’ sih ni-in Phaipi khua tungah nidang a aham ngeilo vasa khat ham thei zel hi. Tua vasa in, “Ama” a cih ciangin mi khat si a, “Mama” a cih ciangin mi 4 si hi. Tua ciangin Meitei lengpa zong patau-in Ningtho Go Khawthang ih biak kei leh den ciangin agau ih thuak zo kei ding hi,” ci-in a mualsuang gei-ah mawng khat suanin tua mualsuang bia uh a, “Aw lal Ningtho Hanuman Meitei Ngakpa” ci-in min vawh uh hi.
Meitei panin Sumkam inn a tun kik ciangin, a pa’ hawm leh gen zomin a vaihawm hi. Apa’ suahtak nadingin Meitei lengpa’ kiangah tam veipi a thumthum hangin ngah zolo hi. Hih thu’ hangin Meiteite’ kiangah phulak asawm gige hi. Thauvui, thautang kigingin khuakhat khit khua khat abanbanin va sim kawikawi a, mun tuamtuam a zo hi. Tua banga gual azawh ciangin hih bangin la na phuak hi,:-
166 Meiteite in Tedim gam hong simna thu
------------------------------------------------------------------------------
7. Mualpi khua nusia:
Sumkam te in Mualpi khua a nutsiat ding uh ciangin gal panna kulhpite susia uh a, a tuinekte uh lei vukin a ci khukte uh vuk uh hi. Tua hunin Mualpi khua inn 400 pha a, a vek vua thakhat a a din khiat uh pen alamdang a kigen thu khat a hi hi. Tua banga Mualpi khua anusiat uh ciangin, Sumkam’ nu Cingpam in hih bangin la na phuak hi:-
Thu lakna:
Guite Khangthu April 1986 Kalaymyo a ki hawm khia pan leh Lamka a kibawl “Thu leh la” a kici laibu sung pan a ki la ahi hi.)