Thu masa:
Innpite ih cih pen Guite, Sukte leh Manlunte hi pen hi. Laphuak siam a minthang Gualnamte Phungmaang’ hun lai-in Tawmbingte tawm vei na mang uh aa, ahi zongin Tawmbingte’ sangin Thawmte sawt na maang zaw uh hi. Sawt a maang pen cileng Guite ahi hi. Sukte pen Khantuam’ khang panin minthan hong kipan aa, Innpite’ lakah sukte galhat penin vaihawm zong na zo pen uh hi.
KHANGLUI INNPI KI LAM DAN
INNPIte’ Tangthu 129
1. Saizang khua-ah Maangsuum a tunna thu:
Mangsuum a kici Thawmte beh hi a Kulsuang’ tapa ahi hi. Ama khan’ hun sawt tuak mahmah a, a hun lian aki theih loh hangin AD 1700 kim pawl hi ding hi, ci-in tangthu kan te’n gen uh hi. Thawmte beh tangthu bang ih sim ciangin dawi leh kau thu peuh tawh na pan bialbual hi. Maangssum leh Haangssum (buansiing) na kizawl uh hi. Haangsuum ih cih pen tua hun laitak a Phaipi hausa-pa ahi hi. Kulsuang’ khang a kipanin zong Maangsuumte in sila leh inn teng tampi na neikhin zo uh hi.
Ni khat Mim-ek khua pan chianlai khua-ah pem dingin a silate tawh hong kithawi uh hi. A pai khiat ding ciangin Maangsuum in a silate vongsum lianpi khat pua sak a, Munpi laizang hong tun ciangin hi bangin ai a san hi. “Ka tuu ka ta tawh nuamtakin hih munpi laizangah ka ten zawh ding leh, ka sumpi aw munpi laizangah na khawl in,” ci-in a sumpi a khuk hi. Maangsuum’ deihna munah a sumpi na tu lo ahih manin a siliate in a pu Maangsuum’ theih ma-in a vongsum ken pan na pua to-in munpi laizangah a na koih sim uh hi. Tua banga a koih khit uh ciangin, a pu Maangsuum a ensak uh hi. Tua ciangin Chianlai khuate in vongsum omna munah Maangsuum’ inn ding a lamsak pah uh hi. Tua munpi lai zang pen gamsai pha mahmah ahih manin a khua min dingin “SAIZAANG’ phuak uh hi.
130 INNPIte’ Tangthu
------------------------------------------------------------------
Tawmbingte Tuahkam kicipa’ inn mun tektekah Maangsuum in a inn ding hong lam hi. Saizang khua-ah, Kulsuang leh a tapa Maangsuum in vaikhawmin hong pang uh a, gam zapi kekin Hausa lianpi-in hong pang uh hi. A hih hangin a khua nung ciangin Maangsuum khangmangin innman hi kici hi.
Thawmte Maangsuum in sanggam pasal Sawmsiing leh sanggam numei Manciang a nei hi. Sialthah khua-ah Kulsuang leh a tate a ten lai-in Maangsuum in Guite Vummaang’ tanu Komkim zi-in a nei hi. Kaptel gam sung Guava kici khua-ah Kulsuang leh a tate vaihawmin a pang uh hi. Tua hun laitakin Chianlai khua-ah Songputte leh Taangpuate in vaihawmin a om uh hi. Chiamlai khua a vaihawmte in vaihawm siam kisa zolo leh gal leh sa-ah cingtaak kisa zolo uh ahih manin, vaihawm dingin Kulsuang leh a tate a cial uh hi. Apa’ hangin Maangsuum pil leh hauh thhuahin minthang mahmah hi. Mi cimawh leh haksatna thuakte in Maangsuumte va belbel uh a, tua thamlo-in a khua sung vaihawmte a muang zolo mipawl khatte hong tai-in Maangsuumte hong belbel uh ahih manin, a sawtlo-in a tenna SAIZAANG pen inn 700 hong pha ziau hi.
Maangsuum in tapasal 7 leh ta numei 1 nei a, ih ngeina om bangin a tapa upen in apa Kulsung tamin Suangletahi hi. Ata nautum pen in akhua min uh Saizang khua tamin Zaangluah ahi hi. Maangsuum pen hau semsemin a min hong thang semsem hi. Tua bang a a min hong than semsem ciangin a zawlpa Hangsuum in haza mahmah hi. Hangsuum in a zawlpa Maangsuum suksiat sawmin lam tampi a gelgel hangin susia zo tuanlo hi.
2. Maangsuum’ zi Komkim gitlohna:
Khangluite in numei gilo in phung sung bangkua sung khen hi a cih mah bangin Maangsuumte unau vakhutui bang a, a
INNPIte’ Tangthu 131
------------------------------------------------------------------
om khawm hilhel Komkim’ bawlin hong kikhen uh hi. Komkim’ bawlin Maangsuum’ hauhsak laitakin a inn sungah nakpi-in buaina hong om hi. Komkim ki phasakin a naupa Sawmsiing a dingin thuak hakin hon hak mahmah hi.
A tawpna ciangin Sawmsiing in a u Komkim thuak zolo-in kawl zang lamah pemin Tuangdote va bel hi. Maangsuumte unau kingai mahmah uh ahih manin, Maangsuum in kawl gam a om anaupa sam kik a, amah zong a zi tawh hong ciah to pah vingvengin Zaangtalui galah hong teng uh hi. Utan’ Nautan’ tang dingin Maangsuum in a naupa ton sak a sawm hi.
Ton nading gan zong khih khinin guaton zong phut khin uh hi. Maangsuum in a tanute’ kiangah “Inn a tontul va la un,” ci-in a sawl hi. A tanute zong paipah uh a, Komkim’ kiangah, “Pi aw tul hong pia in dawigawh ki go nuam hi,” ci-in a ngen uh hi. Komkim in tul pia nuamlo-in, “Kawltu, kawlta’ kha sam nuam na hih uh leh pai mengmeng un,” ci-in khut guak bek tawh a paisak hi. Maangsuum zong heh mahmah ahih manin a zi tawh nakpi-in kitawng uh a, Sawmsiin in tua thu a theih ciangin hehin, “Ka tangval lai a kipanin hong simmawh hong zawngsak tu ni ciang dong nang hi teh,” ci-in kitomin guaton phukin a song uh a tuptan sak hi. A zing ciangin gal khuangtan bawl dingin hong kithawi uh hi. Gal khuang tan ih cih pen ton leh aihah a tungnung penpen ahi hi. Hi ci bang numei in phung sung bangkua sung phalkham thei mawk hi. Komkim in a nung lam a veh ciangin, a pasal lamte gensia a, a nung lamte in na pasal lamte in bangbang gen uh ahia, ci-in dong leh, “Bangdang gen khol ding uh ahia kido kisim ding khawngmah gen belin nei peuh vem,” ci-in a zuaupi gen thei hi.
Ama lamah a ciah kik ciangin zong a nung lamte gensia-in a numglam Guite-te leh ama lam Thawmte kitawng sak thei
132INNPIte’ Tangthu
zelzel hi. Tapasal 7 nei ahih manin kimuang kisuang lua-in a pheng paupau hun tam mahmah hi. Khatvei hoh mangsia khat man a, a mangin nukik hi. Tu zan ka mangin nukik veng in, tapasal 7 nei khin ing sialkop zong go khin ing, nukik nawnin lah ki um khol ke’ng, ci-in pau lanlan hi.
3. Dawi mo neihna leh sialhauhna:
Maangsuum’ ta tum pen Zaangluah in a sial uh nisimin cing den hi. Ni khat a sial cinna gam lakah nungak mel hoih mahmah khat na om a, tua nu tawh sun thapai-in kithuah thei zel uh hi. Tua nungaknu’ min in Kolnuthep kici hi. Tua banga a ki thuahthuah uh ciangin tua nungaknu in ngai mahmah a, kiteng ni ci-in kun thei zel hi. Tua banga a kutkut ciangin Zaangluah in zong ka nu leh ka pa hong dong phot ning,” ci-in dawng hi. Tua ciangin Zaangluah in a nu leh apa’ kiangah, “Nu aw, ka sialcinna-ah nungak hoih mahmah khat in hong ngai-in kiteng ni hong ci zel ahih manin bang cih ding ka hiam?” ci-in a nu leh a pa a dot ciangin a nu leh apa in zong, “Tua banga hong ngai om ahih leh hong ciahpih mai ve,” ci-in vaikhak uh hi. (Bang hang hiam cih leh tua nungaknu pen mun dang pan hong pai midang hi dingin ummawh lel uh hi.) Zaangluah in zong ngai pian simsim ahih manin a zi dingin a inn lam vuah ciahpih pah vingveng hi.
Mangsuumte in tua bang mo hong neih vua kipanin, nisimin a sial uh khatta, khatta, ki behlap den hi. A sawt ciangin sial hong hau mahmah uh a, Mangsuumte’ Innnuai-ah ta zolo liang zah khopin hong tam hi. A sial hong khah khiat ciangin a pai masate lawmmual a khen khitin sial mei kinam ngelhngelh a pai a nunung pente in inn nuai sial kong kan lai hi, kici liang hi. A inn nuai sial buancim lah inn phaitam lam pan kipan inn kong mai dongin ki hot damdam tangial hi. A sial takkul lian pen bang hoh a kihawm sungah bak teng liangin ki gen hi. Sial hong
INNPIte’ Tangthu 133
------------------------------------------------------------------
tam luat mahmah ciangin Zangluah in sialcing zo nawnlo ahih manin a inntengte cingsak hi. Ni khat Thangman kici Zote in a sialcingte khat na thahsak uh hi. Maangsuum zong heh mahmahin phula a, a kidona vuah Maangsuum’ mite 7 khawng tak si ahih manin Komkim in zong hih tawh kisai-in adahna la tampi phuak hi kici hi.
Maangsuum leh Komkim in a mo uh mihing takpi mah sa niloh uh hi. Tua bang a hong om tohtoh ciangin khat veivei guah peuh zu-in sakhi tuaitung peuh a kai ciangin a mo un, “Ka pa te’n a puan uh pho hi tah maw,” peuh ci-in, gamlak panin saha ham peuh za leh, “Ka pate galbeng ciah hin teh maw, ka uite uh ham ngaingai tah,” peuh ci thei lawmlawm hi. Tua teng banah a sial uh ani ani-in hong khan toh ciangin ih mo hoh mi tuampian khat hi ding ahiam aw, ci-in hong lung himawh san uh hi. Ni khat Komkim in a mo nu’ dan a theih nop manin a huan khangah anteh lo ki neihin pai hi. A mo nu’ kiangah, “ Hih ka anteh lawh hong sang dih aw,” ci-in sam a, a mo nu zong a anteh lawh sang dingin innkaa panin bungbu siuseu a a awnsuk leh, a muhnop mu theilo ahih manin, “Hong ban zo kei deuh cin gawl kalkakin hong sang in,” ci-in gawl kal kak a a san suk leh, Komkim in a nuai lam pan, a mo nu’ su na ettoh sak a, a su pen mihing’ a’ na bang lo takpi-in na kiphei khit mawk ahih manin lamdang sa mahmah hi. Tua ciangin, “Aw, mi gengen dawi nungak khat mo a a nei ih hi ta ve maw,” ci-in phawk pan uh hi.
Tua ciangin a teekte in, “Ih om khopkhop nop hangin omkhawm thei nawn lo ding ih manin, bangbang hi leh innlam mah va zuankik mai lecin hoih ding hi,” ci-in kuppih uh a, ni khat ni ciangin a mo uh a inn lamah kha nuam uh ahih manin kikhenna sa go-in kikhenna khat bawl sawm uh hi.
134 INNPIte’ Tangthu
Tua banga amak sawmna thu a mo uh Kolnuthep in a theih ciangin, “Nute pate aw, ta ka neihloh hangin hong sit na hih uh leh hong sit hong nial peuhmah kei un, inn nuai a gulpi a om hangin lung kimawh kei un, bangmah ih tuah khak loh nading a hong cing khongkem hi zaw hi. Ka lawmpa’ ute in zong zi a neih nai loh hangin zi a neih nop hunhun vuah midangte’ zi sangin a hoih zaw a pha zaw nei ding uh hi. Tu a ih neihsa ih lamsa teng a kiam kei nak leh pha zo hi lel lo ahiam,” ci-in a nuleh apa’ kiangah a mak loh theihtheih nadingin gen hi. A hi zongin Komkim lungkim thei tuanlo hi.
Tua ciangin Kolnuthep in taangngan huan dingin bel suangin tui sosak hi. A an huan kawmin muk phun thuauthuau-in phuisamin a taangbem a khe tawh a sui hi. lungkim lo ahih manin a bel suan lai suan khia-in a sutpi zui-in tuizo sung suk hi. Tua a tui so buak in inn nuai a amaute asiam gulpi vom na buak kha citciat hi. Tua ciangin gulpi vom zong sa sa lua-in kitom gawp a, inn nuai a gante lau-in hong phia ngeingai uh hi. Maangsuumte nupa in lamdang sa-in ih inn nuai a gante bang a ci ahia ci a a va et suk uh leh, gulpi sam nei khat a kitom auau a mu uh hi. Tua gulpi sam nei kitomin a gawl phupai-in huankhang lamah tai suk hi. Tua kikalin Kolnuthep in sialkong hongin sial hong pusuah ding ngakin sialkongah na ding hi. Sialte a banbanin hong tai khia datdat uh hi. Tua ciangin Maangsuum in sialte amai-ah pangin hawlkik a, a ginalo a zawngkhal teng bek hawlkik zo hi. A hoih leh a cidam teng pai khia mang gai uh a, tua teng khempeuh gam sungah zangsial suak mang khin kici hi.
Tua ahih manin Khangluite in gam sung a Zangsial ih cihte Maangsuum’ sial hi,” ci-in nag en uh hi. Maangsuum zong a cihmawh manin vanlam nga-in tuiphihin phuisam a,:-
INNPIte’ Tangthu 135
“Kong kep kong khoi ka sialte aw, hong kem hong cing zolo ka hih leh thaltang khatin na si ta un, Saizaangta’ peuhmah nasik na totin si kei hen,” ci-in kam avaikhak hi. Tua ahih manin tu dongin khangluite in Saizaang’ ta peuhmah Zangsial’ sik a si omlo hi, na ci uh hi.
Tua bangin a sialte uh a paikhiat ngeingai laitakin a sialtal gol pen a ki sungah bak kailiang a kici tungah, amo uh Kolnuthep tuangin lawmmual lam zuanin pai zuahzuah uh hi.
Maangsuum in zong a silate’ kiangah, “Ih mo nun koi lam zuanpeuh mah hiam thei nuam hang in vazui sim un,” ci-in a nungah a zuisim sak hi. A silate khat in a zuihzuih leh lawmmual khen khit deuh Thuammual a tun ding ciangin thakhatin meiineel hong kaai-in, a mo uh Kolnuthep pen meeipi’n tuamin Thuamvum mual dawn lam manawhin meii lakah mang hi. Tua ahih manin a mo uh Kolnuthep pen Thuam nungak hi ding hi, ci-in ummawh hi.
4. Maangsuum leh a tapasal sagihte sihna thu:
Komkim’ bawlin Maangsuum’ neih sa teng ani ani-in, damdamin hong kiam hiaihiai hi. Maangsuum in tapasal sagih nei-in a zi gilo asak mahmah hangin ma ngam tuanlo hi. Kum khat sa bet hunin sabeng dingin a inntengte Letkhup leh Sanciang tawh gam sungah hong kuan uh hi.
Gawtmual hong tun ciangun a inn tengte’ kiangah, “Hih akkiaklo hong hal sin vua ka vang a phat lai leh meikuang in kei hong pelh ding ai ve,” ci-in amah theitung khatah a tuang hi. Tua ciangin a inn tengte in zong apu’ sawlna om bangin akkiaklo hal uh a, thakhatin huih nungin pingpei hong kipei-in mei in Maangsuum’ omna lam manawhin meikuang in Maangsuum pei nelh ahih manin thei tung pan a kia hi. Mei in
136 INNPIte’ Tangthu
nakpi-in hul ahih manin gim mahmah hi. (Pingpei in Maangsuum a pei nelh a kipan tu dongin Suumpei kici suak hi.)
Tua ciangin inn lamah Mangsuum hong pua uh a, gim semsem in lamet onnawn pha lo hi. Tua ciangin a tapa Suanglet in, “Pa aw, nuntak ngap nawn hetlo na hih leh na than dopih dingin gam halte gel na han nuai-ah na sithu dawh nadingin hong koih sak nung,” ci-in a gen hi. Maangsuum in, “Bawite aw, tua bang hilo hi, hih ih silate’ hongbawl hilo a, kei man tua bangin hong hih un ci a ka sawl hi zaw hi, keima khialhna leh keima kamsiatna hang hi zaw hi, tua ahih manin that peuhmah kei un,” ci-in a sih kuanin vaikhak hi. A hi zongin apa hong sihtak ciangin a silate, apa’ sithu dawhna dingin koih sawm uh a, tua thu a sila geel in a theih ciangin, a nihun phaitam lamah tai-in Letkhup apuan nung lamah man kha hi. Sanciang ahih leh gawl kanin tai-in suakta hi. Tua ciangin Letkhup pen hannuai-ah apa’ sithu dawhna dingin a that takpi uh hi.
Maangsuum hong sih tak ciangin a tate in, apa uh si pusuah nadingin gamsa deih sese uh hi. Sabeng dingin a silate Vialnang leh atapasal sagih teng tawh gam sungah giah uh hi. Sunthapai sa a bet uh hangin khat zong manlo bek tham lo-in huih leh guah kipei-in lui khempeuh khang a, akuan lai vua a nawk uh a hi Pakzaang gam a Ngatan lui a kici zong na khang sawnsawn a hih manin a galkah thei kei uh hi. A cih nading theilo-in a kilehleh uh leh, lui leh lui kikalah singluang kikham phei khat mu uh a, tua tung tawnin a galkah zo uh hi. A giah buk uh a tun ciangin a bawm puapa Vialnang in apute’ kiangah, “Guai, den lamdang ka sak mahmah khat, den a ih singluang kan in mit nei ve aw a mihphia laplap veh,” a cih leh apute in “Na zuau pipi gen kei in singluang mitnei za ngei kha’ng,” ci-in nial uh a, Vialnang in zong, “Na up kei vua leh va en kik mah ve ni e, mitnei takpi mah hi ven,” ci-in a en kik dingin hong kuan uh hi.
INNPIte’ Tangthu 137
------------------------------------------------------------------
Lui hong tun ciangun singluang na omlai takpi a, a vekun singluang tung tawnin hong pai-in a nawl a tun ciangin Vialnang in, “Na up kei vua leh en vo hiah, mit nei kisa phia kakkak mah ei,” ci-in a mit a teipi tawh a suk sak hi.
Tua bang a a mittang a sut leh a singluang kan uh pen singluang hilo-in gulpi khat lei a kidawh a na hih manin gulpi in nasa-in a ki hei leh, Maangsuum tapasal sagih teng tui-ah kia-in a si hi. Vialnang zong suakta hinapi khuai in deh gawp sawnsawn ahih manin amah zong inn atun ciangin asawtlo-in a si hi. Aki upmawh nadanin, Maangsuumte’ inn nuai a Kolnuthep in a hawlkhiat gulpi pen tua lai-ah lei a kidawh hi dingin ki ummawh hi. A taktakin Kolnuthep amak uh ciangin heh a, aman a tum nading vua a bawl ahi hi. Khangluite in ihsiam ihsa in hong paai, a cih mah bangun a siam in a ne mang ahi hi. Tua ahih manin tu hun ciangin ei Christiante in dawi siam ut kei hang, Pasian’ hong siam bek ut hang ih cih tangtang tua hang ahi hi. Dawi in hong siam a ih hauh sangin, bangmah neilo a om ki ut zaw hi. Dawi in hong siam ciangin a tawpna-ah hong ne tum mang veve hi, ci-in tu hunin dawisiam pheisam siam cihte kuamah ki ut nawn hetlo hi.
Maangsuum a sihkhit lian tak ciangin a tapasal sagih teng zong hong simang mawk hi. Komkim pen nidang a kimuang kisuanga a pheng paupau lai bang nawn lo-in ngak ding nei nawnlo ahih manin, a nung lamah a nukik hong kul ta hi. Ni khat ni ciangin a inn lam manawh dingin hong kithawi a, maulawng khat la-in tua maulawng a taang teng suletin a dim phitphetin a khibah manpha teng maulawng sungah a guang sim hi. Tua ciangin a phaitam lamah sengsia khatin vok an khol a, tua vok an lakah a dakbu hoih teng koihin vok an tawh cian nelh hi.
138 INNPIte’ Tangthu
------------------------------------------------------------------
Ni khat ni ciangin anung lam zuan dingin hong kithawi a, a pai khiat ding ciangin, “Tute aw, kei mi mai en ding hi ta ka hih manin, ka tun ka banna peuhah mi’ mai ka muh tuam khak thah leh, phaitama vok an ding a ka khol bal hawng, kawlkai hawngte beek hong puasak un,” ci-in a ngen hi.
Tua ciangin a tute in, “Pi aw, na deih nak leh pua in tua vok an lawmlawm,” ci-in apua sak uh hi. Kong a tun ciangin ki leh kik a, “Tute aw lamkalah lam peuh sikkhial kha leng ka ki nan nading omlo ahih manin, ka lupna gei a ka koih ka teipi hong tawi beek dih ning,” ci-in a teipi dingin a maulawng a la hi. Tua ahih manin Komkim in a khipi hoih, a dakbu hoih, a zambu hoih teng tawh a nung lam a va tun ciangin a nunglamte zong a lung uh nuamlo-in, “Um khang in, innpite’ van manpha teng hong pua mang na hih manin hong thei uh leh hoih lo ding hi.,”ci-in a zanzanin va pai-in Maangsuum’ innpi va haltum uh hi. A khua nung lamah a kikan kan ciangin Maangsuumte’ inn halte pen Komkim’ sanggamte ki ummawh hi. Bang hang hiam cih leh a zam adak a khipi gui teng innpi tawh kang mang hi, a ki cih ding a deihna uh hi thei kha ding ci-in upmawhna om hi. A tawpna-ah Komkim zong hong si a, a sih ciangin innbuk nuai-ah kelpi khat bek kengin kivui hi, kici hi.
Tua ahih manin khangluite in a kimuang a kisuang lua a om ciangin, “Tu nei ta nei ta hang ci-in kiphasak kha kei un, Komkim zong tapasal sagih nei-in nukik kici ahi,” ci-in tu dongin Zomi te’n paunakin ih nei lai hi.
Thukhupna:
Hih Saizang Thawmte Maangsuum’ tangthu leh a tapasal dawi zineihna thu pen, Khangluite in tangthu man taktak hi, ci-in na gen uh hi. Hihtangthu ih sim ciangin numei gilo in phung sung, bangkua sung, phalkham thei, siasak thei ahihna leh