1. Gal siang aih:- Hih gal siang aih ih cih pen galman ta kei leh, pasal khat tanna a kingaihsun ahih manin zi neih ma-in zong gal ki ai sak thei hi.
2. Innkuan khat sungah pasal amin piang gal ai lopi-in si kha leh gal la, sa la, kisa theilo a, ngeina bangin kivui theilo hi.
54 Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Ton leh lam
___________________________________________________
Khuang leh zam zong ki ging sak theilo se hi. Tua ahih manin inntuan thakpa khat in zunun khat a bawl ma-in sihna khat peuh a neih leh a innpi-ah ki pua kik tektekin ngeina bangin kivui pan hi. Inn tuan khit ciangin gal-aih sa-aih khat a bawl zote, inn suang zo khatin ki ngaihsun ahih manin ama inn pan kivui thei pan bek hi.
Gal-aih leh saih pen zu nung zong kici thei hi. Hih zununna pen tung nun kituhna leh thah leh mat kidemna khat ahi hi. Khat leh khat phu kilakna tawh gal that zong ki om hi. Hih bang hun ciangin gal gau kihtakna tawh gal ai thei uh hi.
Gal gau veite in siampu khat samin, Aklui san khat tawh gal-aihna sim bawl thei uh a, tua pen galsim aih kici hi. Inn papi khat amang a siat ciang leh inn sungah a dam lo a kum zawn khat a om ciangin innkuan ki khakkhup ci-in zunun-na bawl thei uh hi. Inn khat sungah a misi khat peuhpeuh a om ciangin si pusuahna a bawl mateungin inn siang kici theilo hi. Si pusuah nadingin zunun khat kibawl a, tua zunun khit ciangin Khuang leh zam kigingsak kik thei pan hi. Min deihna munte ahih leh mi matsa tawh zong ki ai thei hi. Zunun kici gal-aih sa-aih pen unau khat bangin kikhen theilo hi. Gal aih ciangin sa-aih tawh kithuah pah thei hi. Sagawh dan leh zulup dante kibangin lasakna leh minlawhnate a tuam tuak bek ahi hi.
Gal-aih ding ciangin innteek pan mun neite tawh kimu masa phota, ani ding a ki ciangtan khit ni ciapteh nading, khau bawk khat kikhih pah hi. (Hih khau bawk khin cih pen tu hun a ih zat calendar dan a kizang ahi hi) Nisimin khau bawk khat ta at khia-in tua tawh ni kiciamteh hi. Tua ni akipan inn sung pan mun nei teng in zu leh sa khol thei pan uh hi. A ni hong nai ciangin khual gam tanute kisam a, innteek tanute sanggam dawn lam teng in gan zong pah uh hi.
Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Ton leh lam 55
___________________________________________________
Khau bawk khat a bei ciangin innteek sanggam lam leh pute tengin innka hoih takin puah uh a, tanute in meilah leh sing pua uh hi.
Thusapa makai-in tangval om teng tawh phit ding pumping gua leh gua malneu nam khat khutme ciacia a pha-te va zong uh a, nitak ciangin phit lem pah uh hi. Tua ni pen zin khawp ci-in khual pan hong pai tanau teng tawh aksam lai khempeuh a siangtho-in vai hawm uh a, zu beelpi li ciang bang lup uh hi.
(a) Pansik ni
Khaubawk beini pen Pansikni (kipatni) hi pah a, khuazang bup theih nadingin thusapa in, “Zu hong la un,” ci-in kiko hi. Khuapihte zong zulak beelte tawh hong tun ciangin pan mun neihna tawh kizui-in a kinek nading munte-ah gual dimdem uh hi. Innka, innlim, innsung, inntual dongin thusapa ingual dimdem hi. Pu zute pen a bulbulin inn kong lam pan inn sung dongah kigual ngitngeet hi. Inntual kongpi pua lamah zu beel tungno khat siampite in phuisamsa-in koih uha, tua pen dawite leh misi sate’ kha in pawi sungah zu leh sa hong nekpih loh nadingin thoih masakna akizang ahi hi.
Panskinni zing sang innteek tanupi in, Sesing sawl khat innka khuam batkhopna khatah hen cipin tua sing sawlah bu vial kici phuailo lom khat vial a, a tungah lei beel sia them khat koih suk hi. Tua lei beelsia sungah um them khat khoih a, tua sungah sa kigote nakguh baak thum leh zutee (taiteh) tawm koih uh hi. Tuate’ tungah meilah khat vakin siampipa in gal kha sapna hih anuai a bangin phuisamna nei hi.
“Ka do hong in tuilu a ka do hong in, tuitaw a kado hong in, nagual hong zawl in na phai hong
56 Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Ton leh lam
___________________________________________________
zawl in, na teel ding laang, na vocing laang, ka zu ka sa hong ne in, ka zu hong ne teh, ne lah teh, ka sa hong teh ne lah teh, ka sing khuah tum man hong in ka taiteh gamh man hong in,” ci-in gal simpa min lawh hi.
Pansik ni-in gangawh ding khempeuh Lawi, Sial, Bawng, Vok, Keel, Ui, Ak a kipan kigo khin pah hi. Gal-aihna sapi sa pen innteek pan mun nei teng leh u leh nau phamawhsa-in kihawm a, zu beel simna-in zu la teng sa bak khat tek ki at hi.
(b) Zu Taang hawmna
Nungak tuitawite in zu leihin a leih khit uh ciangin siampipa in zu tuiphih hi. Tua khit ciangin nupi khempeuh zu kitang tepsak a, thusapa in zu pan dingte hong kai lengleng hi. Tua khit ciangin zu kitaang hawmin sunthapai-in zu ki ne hi.
(c) Sabaal Sa (Bangkuate’ gawh)
Hi sa pen koi mahah kipai sak lo a, sapi sa sungkua leh a val lai teng tawh gawmin taangpi an-in kizang a ki ne mai hi.
(d) Zu Atuam Tekin Kikhen
Lungpi zu, Vaak zu, Sa zu, Gal zu, Tangval zu, Tungnun zu, Phit-at zu, Misam zu ci-in a tuamtuamin kikhen hi. “Vaak” cih ciangin galmatna munah kikholpih lawmte khat kiseh hi. Hih pen galman ngeisa ahih kei leh a tu ata khat hi se hi. Hih vak lawmpa in zu beelpi khat lupin, sapi liang khat kipia hi. Zunek annek kipat khit ciangin mipite a laam theih nadingin siampupa in Khuangtum kipan a, lapite sa pah uh hi. Mi khat khuangtum-sakin, mi khat teipi tawh laam a, mi thum in daak tum uh hi.
Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Ton leh lam 57
___________________________________________________
(d) Laamna
Laam kipat ma-in inntek tanupite in gal aipa zem masa phot uh hi. A sam hiatsakin puan hoih khat silhsak uh a, dial pak khimsakin akgia sawnkai leh tukpakte tot sakin kilawm mahmah hi. Puanpak khat silhin namsau khat khuahsak hi. Siampipa in gal-ai pa amin a lawh khit ciangin gal-aipa in a nuai a bangin han la khat sa viauviau-in thau lawn hi.
(f) Hanlam
Hanlam a kizat ciangin papi nih leh gal aipa in haiphei sungah taiteh tawi uh hi. Gal-aipa a ki min lawh khit ciangin, “Luivau- lui sai,” ci-in haiphei sunga taiteh theh kawikawi uh hi. Tua a taiteh a bei ciangin han mung tungah a haiphei kikhai hi. Tua ciangin ki laamlaam a, innka tung pan pawl khat leh songdek lam pan pawl khat cih bang danin kimaituahin laam uh hi.
(g) Hanlam la
Za za-in bawm a hang sumlu ka tawi leh za-in bawm,
Ahang suumlu ka tawi leh kei aw mihang tang inge,
Hanlam akiman khit ciangin han tanglam ci-in pasal pawl khat innka-ah laam uh a, la dawngli bang sa uh hi. Hihte in aki-ai salu hawm leh Sial sawlbawk khat gawm khawmin naupangte zawng sak hi. Inntual, Innka sagih vei a kimkot khit uh ciangin khawl uh a, taangsih le sa mehin anne uh hi.
58 Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Ton leh lam
___________________________________________________
(h) Zangta la
Hamtang thot ing zangta lailawnge, ih khang gun tui tungah leido phalbi bang kizial hi e, zang vaham e, hen aw tho zuk aw, nu tun suihlunglau e, siangah zing vai bang lap nuam inge,
Nitak khuamui ciangin sanggam dawn lamte zulak, ‘Phit-at zu’ ci-in kine kik a, phit tawh la kisa leuleu hi. Gal-aih phitla pen sa-aih phit la tawh kibang hi. Phittum kawmsa-in innka-ah kitang suah hi. Vaakpa akipan gal-iah pa leh papi akilawm teng tukpak mukha veng, sawnkai, akgia kitotsakin laam sa-in pai uha, hun a sak a sawtvei sim ciangin Vaakpa in hanla sa-in thau lawn hi. Tangsuak phittum akiman ciangin laamvui ngeina kilaam kik a, zangta late leh gal la a tuamtuamte sa-in zanhak uh hi.
Zingsang khuavak ciangin vaakte in gal la, sawng la, kisa a sawng kisik pah hi. Tua khit ciangin amau deih la a tuamtuamte sa-in sun thapai zu kamnam philphelh kawmin laamin nuamsa mahmah uh hi. Nitak lam pen aksia in hong khuan nelh leh kisi thei ci-in tum la sa-in sung kitum a, laam kitawp hi. Pawi sung a kitum phitte pawi man ciangin kituan pek gawp hi. A zing ciangin khek leh ni hi ta hi.
4. SABETNA THU
(a) Gam kuan sabet
Amasa penin gam kuan sabet dan nam thum bangin kikhen hi.
Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Ton leh lam 59
___________________________________________________
(b) Samual suahna
Gamsa khempeuh ki mualsuah kim lo a, sa khempeuh ki ai theilo hi.. A ki ai thei sate in:-
Hih sanamte ki ai thei-in zong kimualsuah thei bek hi. Sa a ki mualsuah ciangin hanla sa-in a mante min kilo a, thau kilawn hi. Samualsuah a kizak ciangin khuang, zam, phiit, tuukpaak leh zuthawl tawh khuamualah kidawn a, gam kuan teng tukpak kitotsakin zu kitulhin lam kawmin innah ki ciahpih hi. Gamkuan sabet pen mi khat leh nih guak sabeng a paite in amat leh mi phazah zui-in hawm uha, mi khat guak zing sabeng nitak sa bengte in amat uh ciangin a puak zawh sate puapahin a kithuahpih masa penpen in dawnpah a, tua pen saphui pua ci-in a ik sa bakpi khat kipia hi. Sabengpa in a puak zawh loh salian khat amat zenzen leh innah ciah photin a tanau bul teng zawnin va nung puak uh hi. Sabengpa in a thau zat a kawm tawm ahih leh thau sap dingin sa liang a pia hi. Thau nei mi khat leh khat kibang lo a saphei a la zong om a salu a la zong om uh hi.
(c) Mihon sabet dan
Mihon tawh sabenga gamkuanna-ah thau tawi sakap siamte in sasuah nading munte-ah pang uha, mipite in sa om nading upmawhna (sataang) mun teng huamin hawl uh hi. Tua bangin kigualin satang hawl makaipa in thu apiak ciangin sahawl kipan thei pan a, sapangte lam manawhin pai-in ki awng hi. Sa a kimat ciangin saphual a tung masa pente a phui ci-in a iksa kipia hi.
60 Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Ton leh lam
___________________________________________________
Bang hangin hih bangin saphui na pia se uh hiam cih leh, Vompi, Sahang, Ngalkhat, Zangsial, Humpi cih bang, mi a liam suah thei salian khat kapin sa kappa a liam a bai khatin na om kha leh a phual tung masa pen, thau tawi ahi a, tei tawi ahi zongin tuate in hung masa, kem masa pen ding uh ahihna thaman kipia ahi hi. Samanpa in salu a ngawng laizang pan a tan khiat leh thausap ding saliang khat tan behin tua lo teng mipite in a kimin mi phazah tawh kizui-in sehsatin hawm uh hi. Uisiam a tonpih leh tua ui siam zong mihingte’ tan zah mah sa seh uisiam neite kipia beh hi.
5. HAN LA
(1) A sa nam tawh kizui-in sa mualsuahna la hi bang ahi hi.
(a) Ngal liange, tangin ka lungtup e, Zonunah tui bang ka la hi e,
Vanlai khua phelep bange, vanlai khua tee’ bange
(b Ka nu aw hong muak aw, ka pa aw hong muak aw,(khuamin beh min) gentehna-in :-
Phaiza mi phaiza mi, Gualnam tu Gualnam ta,
Khai Khan Thang takte, Khai Khan Thang takte, ci-in thau lawn uh hi.
(2) Gal han la
(Sapi mihing that thei gamsate, a kimat ciangin hanla akisa ahi hi).
Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Hanlate 61
____________________________________________________
Sahang han la:
(3) .Ngal han la:
HANLA TAANGPI
Ute’ kianga salu tut ciang a han la:
62 Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Hanlate
___________________________________________________
(4) Sai han la
Lungsa nu hi e, lungsapa hi, hong tum e, Thang mualpi tawh kim hi e, Kawl ciang khat a pham hi e, (minsial..)
(5) Amante’ sak:
Tumphange, sai lian e, zanga phaipai a vat kum sial maw, sa phame,
Ngilhman e, kawl e, vuithum lawng a tum e, A aite’ sak:
Tum phange, Sai lian e, sanga phaipak a avatkam sial maw, sial in lange,
Khalkim inge, kei ka thang lihlo e,
(6) Sai Zangsial han la
Zangsial Tumpham hanla
Al khuan e, lenli kai zo lei-ah a sa thang sawn ka tun e,
Tung salian hi e, tung mul hi e, tum phang lian hi e,
Zanga phai dawn ngek tepe, tuldawn heisa eng abang hi e
(7) Vompi han la
Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Han late 63
___________________________________________________
(d) “Vom buai e kang kuai e, sangsing lel pan khiange, lawk lawpi bang alawl alian e,”
(8) Ngal han la
Ngal hapak hanla
Lentu sang liane a leke, lung thangte mai khaw tang, tang in e, Thanlai ka ngah e,
Ngalpi hanla
Lentu sang lian e, val no e, kei ka lung duh a tunge, tang in e, Than lai ka ngah e,
(9) Sahang
64 Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Han late
___________________________________________________
(10) Sahang humpi Han la
Khua lun e, lung sa lian e, zuk phu lu lange, tang in e, salung ka beng ciai e,
Kamkei hanla
Ka tun hong tawi e, zang phual mei bang ka an e, ka zuan hong awi e, kamkei gial lai ka tan e,
(11) Vaphual han la
Phualngo lenge, tuai leh mawng zuan e, kai zial e a hei lawm na e, tang in e, baak sing ang khia inge,
(12) Muvanlai han la
Mu vanlai pen e, va sung nekin a nei lai a maw, lung sa lian e, Mel hoih e, mel hoih e, van lai-ah tan e,
(13) Misi luang tungtang khat peuhpeuh mat ciang han la
A si aw hong tho aw, nangmah bangin a sa min lian hong tunge, A min lun hong tunge, leng van tho do sak
ci-in sabeng thau tawi tengin khuamualah a thau uh a banbanin lawn uh hi.
Zomite’ Gal-aih Sa-aihna leh Han late 65