John
Wycliffe
PUAHPHATNA hong
om ma-in tawl khat sung Laisiangtho bu ki tawm neih mah mah
hi. Ahih hangin Pasian in Ama thu a ki phiat siang ding phal lo hi.
Ama thumaan te a ki seel cip paisuak ding hi lo hi. Amah in A naseemte suah
taak nadingin siik kongkhakte hongkhia-in, thong inn kongkhak te baih lam takin
phel khia thei hi. Tua zah lian-in Pasian’ Khaa in Europe gam mun tuam tuam-a
omte taw sawn-in sum manpha zon khiat bangin thu manpha a zongkhia sak hi.
Laisiangtho a muh zawh nadingun huh a, amau zong tua a siangtho laigelhte
lawptak-in a sim uh hi. Bang bang a thuak lawh uh zongin thuman khuavak om bang
bang zui nuam uh ahih thumaan om khempeuh a muh khit pah loh uh hangin sauveipi
a ki seelcipsa thumaante tampi mah mukhia thei uh hi. Van sawltakte
bangin amaute pusuak khia uh a, pipu thuciin’ lelte lah lampialnate phu
keek-in, sauveipi netcip-a om mite sam khia-in tho khia sak uh a, a
suahtak nading un hilh uh hi.Waldenses te lak lo ngal ah kum tampi sung ki
kalhcip a hih manin laisiamte bek in Pasian thu thei thei uh hi. Ahih hangin
Laisiangtho pen pau tuam tuam tawh a ki tei khiat sawn in amau mun tek ah
amau pau tawh piak khiat nading hun hong tung ta hi. Leitung in zan kim hun
kheng ta hi. Khuamial Hun bei-in mun tuam tuam ah khua hong vaak ding lim hong
kidawk khia ta hi.
Kum zakhawk 14 ciangin England gam ah
Puahphatna zingsol hong suakkhia ta hi. John Wycliffe in kipuahphatna tangko
khia masa pa hi a, England gam bek thamloin (80) Khristian gam
khempeuh ading zong a hi hi. Rome nial in langpan nadinga ki pia a, tua a thu
pholh khiatte daai kik ngei nawn lo ding hi. Tua thu pholh khiatte hangin a mi
mal bek thamlo in pawlpi-in a hi zongin, a mi nambup a hi zongin suahtaak
nading ki thasaanna hong piang hi.
Wycliffe in pilna a saangpi nei a, ama
adinginTopa zahtaakna in pilna bulpi a hi hi. Amah pen college pan-in mi
siangtho hoih thamcing-a ki tuat, siamna leh pilna saangpi a nei mi khat ahi
hi. Pilna tuam tuamte siam nadingin nakpi-in a zonga, thu ngaihsut siamna leh
pilna te, pawlpi thubulte leh ama teen’na gam sung’ki ukzia upadite a sin pha
diak a hi hi. Nasep hong neih khit ciangin tua a siamna te hong ki dawk hi. Ama
khang laitak-a thugui-sutna philosophy te siam ahih manin pawlpi lampialna te
zong pholaak dan siam pah hi. Minam thu leh upadi te siam ahih manin kumpi vai
leh biakna vai-a suahtakna ding thute pholhkhiat dan zong a siam hi. Pasian
thumaan kammal te galhiam-in nei a, saangte ki-ukna zia leh saangsiate kalsuan
dante a thei hi. Ama pianpih ciimna leh sin a atheihna teng hangin a lawmte leh
a galte in a zahtaak uh hi. Amah a muangte in a makaipa uh pen a mi nam sung
uh-a mipil pen te khat hi cih mu-in a lung kim uh hi. A galte un hih puahphatna
vai a hawmpa pen mi mawl bang mah thei lo leh a tha neem ci thei tuanlo uh hi.
Wycliffe in college a om sung mah-in
Laisiangtho zong sim hi. Hun masa laite in Laisiangtho pen tanglai pau bek-in
om ahih man in, laisiam lote muh zawh loh thumaan naak pen lai siamte bek in a
mu khia zo bek uh ahi hi. Wycliffe in puahphapa a suah theih nadingin tua
bangin lampi a vang khol a suak hi. Laisiamte in Laisiangtho a sim uh ciangin
thumaan leh Pasian hehpihna thu a mukhia uh hi. Amaute hilhna tawh thumaan
theihna kizeel (81)khia a, mite a nungta thudik thumaan ah a heii
uh hi.
Wycliffe in a saang laisimte a zawh
theih nadingin a kuhkal bang mah-in Laisiangtho sim zong a kuh kal mah mah hi.
Sanga asin pilna leh pawlpi kihilhna te in ah lungkimsak zo nai lo hi. Ni danga
a muh zawh loh thute Pasian thu sung ah hong mu ta hi. Hotkhiat nading ngimnate
zong mu a, Khrist in mite adinga Palai a sepnate zong a mu hi. Tua a muh thute
ah kipia-in Khrist nasem a suah theih nadingin a ki aap hi.
Ama nunga ding Puahphapate bang mah-in
Wycliffe in zong a nasep kipat tuung in bang ciang tung ding cih mu khol kha
het lo hi. Rome te lang pang dingin ki pan lo ahih hangin thumaan-a a ki aap
takpi te in thu khial tawh kido a kul tei tei kha hong hi zaw bek hi. Papacy
lampialna a tel muh sem sem ciangin Laisiangtho thumaan hilhna ah hong hanciam
sem sem hi. Rome leh asiampite in Pasian thumaan leh Laisaingtho nusia in
phuahtawm thu zui zaw hi cih amuh manin, tua banga agamtatna uh hang takin
langpan’ a, mite in Laisiangtho nei kik in thumaante pawlpi sunga a ki kip let kik
nadingin a ngen hi. Amah pen a thanuam, a cingtaak sia pha khat ahih ban ah a,
thuhilh siampa khat ahihna zui in ahilh bang mah in anungta pah mi ahi hi. A
Laisiangtho theih telna, a thuguisut siamna, a pau ban lohna, leh a kuhkalnate
hangin mipi’ muan mah mah khat ong suak hi. Mi tampite in a beisa-a a upna
dinmun ciang lel uh ah lungkim zo loin Rome pawlpi kih-huainate in a vuh cipna
te mu uh ahih manin, Wycliffe hilh thute a ki langtangin lungdamna tawh a saang
uh hi. Papal makaite in amau sangin hih puah phapa mite in muang zaw uh ahihna
a muh uh ciangin lung so mah mah uh hi. Wycliffe in khialhnate a mu siam
mah mah khat hi a, Rome te in zawh thawh thu tawh a zat uh a hoih lo tampite
hang takin kawk khia-in a lang do hi. Kumpipa’ thu- (82) hilhsia
(Chaplain) a sep laitak in pope in England Kumpite tung pan siah a kaihna leh
kumpi dangte sanga atungnun zawknate pen thulam tawnlo leh Laisiangtho thumaan
tawh a ki lehbulh hi ci-in nakpi-in a pang hi. Pope in tua banga siah a kaihna
hangin mipi sinso in, Wycliffe’ thuhilhna in gam makai te a thu zawh hi.
Kumpipa leh Ukpite kop-in pope-ii leitung thuneihna langdo uh a, siah piak ding
a deek uh hi. Tua bangin England te tunga pope’ thuneihna teng a hong lang do
ta uh hi.
Puahphapa’ langdona a nasia lai mah mah
khat in, Siampite’ khut dawh nget tawm nuntakna a hi hi. England gam ah hih
banga a ngen tawm siampi dim keei mawk a, a gam hauhna leh ma-nawtna teng
sing-nget bangin neek sak sak ahih manin, nasepna setzone (industry), pilna
zonn’na te, thamlo in mihing lungsim leh hatna nangawn a keu sak hi.
Phungzite’thadahna leh khutdawh ngetna in mihingte hong zawng sak bek thamlo in
kiman na nei nasepna te siat suah mah mah hi. Khangnote lungsimte sia sak uh a,
nin baang sak uh hi. Tua phungzite thuzawhna tawh a nu a pa te uh’ thukim loh
leh theih khak het loh pi mah in mi tampite phungzi inn ah thadah vui nadingin
lut uha, phungzi nuntakna vive ah hong ki pia sim uh hi. Phungzi suah ding
athupi sak luat manin phungzi masate khat in “Na kong gei ah na pa bok-in kap
kap in a thuum thuum ta leh, na nu in hong paai na a gil leh hong vaakna a nawi
hong lak in hong thum ta leh, a tung sik-in Khrist lam zuan-in nawkve ve in” ci
hi. “Christian lungsim bei sak in a nu leh pa te tungah mihing suun lo zah in
keivom lungtang guan zaw hi”Luther in a cih bangin, naupangte lungsim ah nute
pate thu mang nuam lo siik banga sak lungtang guatna a suak hi. - Sears,
Barnas, “ Life of Luther,” pp.70,69. Tanglai-a Pharisee te
bangin papal makaite in Pasian thukham te pen amau phuahtawm thu tawh khek-in
man nei lo a suak sak uh hi. Inn te hawm suak (83)sak uh a, tate in
nute pate tawh kop loin suh khiat sak uh hi.
University saangnaupang te na ngawn
amau pawl suak dingin siampite’ zuauthu in khem khin hi. Tampi mah a nung ciangin
ki sik uh a, anu apa te uh dah sak in amau nuntakna te nangawn a meelhem sak
lam uh a nung phawk uh hangin thaang ah awk phot uh ahih manin in a suakta kik
zo kei uh hi. Nute pate tampi in tua siampite thu zawh khak ding lau uh ahih
manin a tate uh University ah puak ngam lo uh hi. Tua hangin siamsinna munte ah
saangnaupang hong kiam hi. Saang te tha kiam suk-in haina in avuk cip hi.
Pope in phungzite tung ah mawhsut mite
mawhna te a maisak theih nading thu a pia hi. Tua pen siatna lianpi kipatna a
hi hi. A meet ngah nading ngaihsutna-in phungzi te in tatsiatna namkim a mai
siang sak zel uh ciangin, a uang pen siatna te a pung beh sem sem hi. Letsong
piakna ngenh tawh na seem uh ahih manin mizawng daipam te leh dam mawhte kep
loh-in om uh a, letsong pia zo lote gensia-in don lo mawk uh hi. Phungzi te hau
han han uh a, a inn golpi pi te uh leh a sabuaite un a gam’ zawh lawhna ki
langh sak hi. Tua banga uangtatna leh gualnop bawlna tawh mite khimm sa a suah
nadingin, lai thei lo mi, tangthu phuah tawm siam mi leh ciam nuih siam a, mi
lungdam sak thei te amau tangin a khah khia uh hi. Phungzite in lah thuciin’
lomtang kaikhawm-in mipite umsak uha, pope tungnun’ penna khawng, mi siangtho
zahtakna khawng, siampite letsong piakna khawngte hanciam zo le uh amaute
adingin vantung ah lung muan om hi ci-in a hilh beh beh lai uh hi.
Pilna nei gamtat hoih mi tampite in tua
phungzi pawlsung thute puahpha dingin a hanciam uh hangin mualsuah zo lo uh hi.
Ahih hangin Wycliffe in a sung tawng dong tel (84) takin mu
ahih manin, tua siatna te a zungpi bot khia-in atawnzia khem peuh maan lohna
leh phiat siang akulna a genkhia hi. Ki kupna te leh dawp telna te hong tho
khia pah hi. Phungzite khualzin kawi kawi in a vaakna te uh ah pope mawh
maisakna a zuak uh ciangin mite in Rome phungzipipa kiang pan mawh maisakna
nget ding sangin vantung Pasian kiang pan nget ding kilawm zaw lo ding hiam?
ci-in na dong kik uh hi.
17
Mawh maisak nading sum tawh kilei thei
mawk ding hiam cih khalauna om kawi kawi hi. Hih phungzite duh-hopna te uh lam
dang sa a a patau mi tampi a om a, “cancer lung nektum bangin Rome phungzi te
leh siampite in eite hong ne tum uh hi. Pasian in hong huut kei leh mite kisia
ding hi,” ci uh hi. – D’Aubigne, b.17.ch 7 . Hih
khutdawh ngen siampite in a huai hamna uh a sel mang nadingun Honpa leh a
nungzuite in mipite’ piak letsong tawh a ki vaak a etteh ka hi uh hi kici lai
deep uh hi. Tua banga a gamtatna uh hangin mi tampi te in Rome-ii deih loh pen
ahi, Laisiangtho thumaan zon’ na-in na nei zaw behlap uh a, amau nasepna na sak
zaw lai hi. Thamlo in amau sel cip nop thumaan bulpi teng zon khiat nopna a
guan sak ta zaw thong hi.
Wycliffe in phungzite a langpan’na
laihawmte zong gelh-in hawmkhia ding hong kipan ta hi. Tua laite pen phungzite’
mawhsakna teng dawnkik nading ngimna sangin mite lungism in Laisiangtho leh a
neipa zongkhia leh cih deihna ahi zaw hi. Mi khat peuh peuh ama mawhna hangin
Pasian nawhkhiat lohpi in, mi dang khat in a hawlkhiat theih zong hilo ahih
manin, Pope in mawhmaisakna leh nawh khiat theinna vai ah siampi nautang khat
sangin lian zaw tuanlo hi ci-in a gelh hi. Mi tampite’ khaa leh pumpi galmat
suah na dang in Pope in a gat tawm biakna leh leitung a ukna puanbu pi sanga a
khuh cip zo zaw bang mah om lo hi.
Tua baan ah, Rome in mikang kumpi a sai
se loh nadinga a dal dingin zong Wycliffe a kisam mah mah a hi hi. Netherlands
ah ambas-sador a sep kum 2 sungin pope-ii menzilian te tawh na a seem khawm uh
hi. Tua lai ah, France, Italy leh Spain te pana sia liante tawh hong kimu uh a,
England pan-a a theih khakloh thu tampi zong a hong (85) muh
beh in, a nung cianga a nasep lai nadingte ah a zat ding thu tampi hong ngah
beh hi. Pope sawltakte kiang panin a zumpi uh’ ngimna thu laigil te zong hong
man khia hi. England-a hong ciah kik ciangin, tha nuam zaw leh hanciam zaw
lai-in, a thuhilh ngeina hong zom kik in, Romete’ pasian pen huaihamna,
akiphatsakna leh a mikheemna te hi ci in a langtang-in hong taang ko khia
hi. Pope leh a siahdong te thu a laihawm khat sung ah a hi ci gen hi,
“Amaute in i gam leitanga mizawngte nuntakna teng huup kang uh a, kum sim-neek
khawm bawl nading leh biakna nasep nading ci-a a tul tul-a i kumpi sum a laak
te uh leh samsiat ahi upna lampialna lam-a panmun leina (simony kici
pen)-in, Khristian buppi kheem-in a ki huh sak sak uh hi. I gam ah kham mualpi
khat om hen la, mi dang in la loin hih leitung hauhna tawh a kisathei
phungzipa’ siahdongpa bek in la leh, hun khat ciangin tua mual bei ding a, I
gam sung sum teng zong tua bangin la-in hong puak kik ngei nawn lo a, tua sumte
Pasian samsiat lel ding zaleina sum suak sak zen zen uh hi,” ci hi. – Rev. John
Lewis, “ History of the life & Sufferings of J. Wyclf.” P. 37
(ed. 1820).
England-ah hong ciah kik khit a sawt
loin Lutterworth ah Siapi (Rector) dingin Kumpipa in Wycliffe a teel hi. A
kumpite in ama thu gente za dah het lo ahihna tua pan in ong ki lang hi.
Wycliffe thu-gente in Zumpi te thu tang sak a, gam mite thu-upna zong puah pha
mah mah hi.
Papal huzaap in vanging keekbaak bangin
amah a hong deeng pah hi. Bull kici Pope thupiak lai dal 3 tak England hong
tung pah a, khat University ah, khat Kumpipa kiang ah, a thumna phungzite kiang
a hong tung hi. Tua thupiak 3 te in a vek mah in lampial thu hilh sia Wycliffe
tha khat-a the bet-khiat bat sak nading sawlna a hi hi. – Neander, “ History
of the Christian Religion & Church,” period 6, sec. 2. Part 1, para.
8.Tua bull te a tun’ ma-in Bishop te na thanuamlua kisa in thusit dingin
Wycliffe na sam khin zo uh hi. Ahih hangin a gam sunga thunei manglian 2 in thu
sitna ah zui uh a, mipite in zong tua thusitna inn kiim-uum in tha khat in lut
uh in, thukhen mangte nehthawh gawpin thusitna kipelh sak uh a, utna peuh ah a
pai mang thei dingin a bawl uh hi. Tua (86) zawh a sawt loin
pope sawltakte in amau tawh Wycliffe langpang ding a akut den uh
putek Edward a 3-na pa hong si ahih manin Wycliffe a keempa pen gam ukpi hong
suak hi. Tua banga papal Bull England hong tun’ ciangin thunialpa mat
nading leh thong khiat nading nial theih loh-in thu a om hong suak ta hi. Tua
bawlsiat nading zia pen kihaalna khuam hi pah pah mai ta hi. Tua thu hangin
Wycliffe pen Rome te thangpaihna phuu aba pa hong hi ta hi. Ahih hangin tanglai
pek pana, “Lau kei in, Keimah in lau huaina pan kong hu ding hi” Piancil 15:1
aci Pa in a naseempa hum dingin a khut a zan leu leu ciangin sihna in Puahphapa
kantanin, suksiat sawmna a phuang khia phungzipi Gregory a 11napa tung a tu hi.
Tua ciangin Wycliffe sit tell dinga kikhawm biakna makaipi teng ki khenthang
mang uh hi.
Pasian vaihawmna hangin, puahphatna mai
a nawt lai tadih nading hun hong om thei lai hi. Gregory hong sih ciangin a mun
luah ding pope nih ong kidem hi. Tua te gel in a khial thei lo in kigen tuak
in, ki langpan tuak uh ahih manin, ama pawl lo te nasia tak-a a bawlpih ding
leh, a amau lam a pangte vantung ah letsong piak dingin mipi a khaam tuak tuak
uh hi. Tua bang thu hong om man in papacy vaang hong tha neem tuam mah mah in,
a kilang bawl pawl nihte kido ki-el niloh kal in tawm vei sung Wycliffe hong
tawldam thei hi. Pope leh pope kikal ah pawl pua-a paih khiatna leh bawlsiatna
ki thuk tuak tuak uh a hih manin, sisan hawktui-in a luang hi. Kithahna te leh
ki gensiatna te pawlpi sung ah hong dim hi. Tua hun sung tengin puahphapa in
Lutterworth-a a inn ah a tawlnak kawm-in pope kitawngte kiang pan mipite in ki Lemna
Kumpi Jesu kiang azuat na dingin hanciam in na asem hi.
Tua ki pawlkhenna a leh kitotna teng
hangin Puahphatna nasepna ading leh papacy’ keekluphumteng mite in a tel muh
theih nading in lampi avangsak hong suak hi. Hih phungzipi nihte in amau leh amau
antikhrist a kicih tuak tuakna pen maan mah mah ahi hi ci in “Pope te ki
khenkhapna” tawh kisai in Wycliffe in a laihawmna khat ah a gen hi. (87) mite
in Khrist min tawh alang nih in olno-a azawh theih nadingin Pasian
in hi dawino tegel, anih un khen kham in, uk sak nawn lo ding hi” ci hi. –
Vaughan, R., “ Life & Opinion of John de Wycliffe, Vol. 2, p.2,
ed. 1831.
Wycliffe in a Topa mah bangin mizawngte
tung ah thumaan a hilh hi. Lutterworth-a a bial sunga a inn phual panin khuavak
a theh khiat bek tawh lungkim zo loin England gam mun ci teng zeel sak dingin a
seh hi. Tua nasep a pi cin’ theih nadingin migen nop, a kipia zo tak tak, leh
nadang khempeuh sangin thumaan deih zaw a a genkhia nuam mihon lom no khat tawh
pawl na phuan khia hi. Tua mite mun ci teng ah lut-in vanzuakna mun (market)
khawng, khuapi kongzing khawng, leh gam sung zin lamneu khawng dongah pai in
thuman a puak kawi kawi uh hi. Puteek piteek te, cina te, leh mizawng te zong
khia uh a, amaute kiang ah Pasian lungdamna thupha a lak kawi kawi uh hi.
Oxford sangpi ah Theology lam hilh
Professor ahih mah bangin Wycliffe in University innpi sung ah Pasian thu ahilh
hi. Deih sakna tawh saangnaupang te Pasian thu hilh ahih manin, “Gospel Doctor”
min a ngah hi. Ahih hangin a khan’ sunga a nasep lian pen in mikangte pau-a
Laisiangtho a tei khiat a hi hi. England gam mi kim in ama pianpih pau tawh
Pasian nasepna thupite a sim theih nadingin Laisiangtho a tei khiatna thu
“Thumaan leh Laisiangtho Khiatna” cih laibu ah a gen khia hi. Ahih hangin tha khat
thu in ama nasep a khawl hi. Gal le sa lak-a a nasep sepna, leh a lai sim simna
teng in Kum 60 zong pha nai lo napi a teek suah hi. Cinatna lauhuai nasia tak
ahong thuak hi. Tua thu phungzipi te in a zak uh ciangin nuam mah mah uh a,
pawlpi a mawhkawkna teng ki sik kik mah mah ta dingin tuat in, a ki pulaakna
ngai dingin tha khat-in a inn sung ah paiin hong lut uh hi. Catholic pawl 4 pan
palai te leh kumpi lam pan ulian 4 hong ki sawl a, a si dinga a muanmawh uh
Wycliffe kiangah hong kikhawm uh hi. “Pau zong na pau zo nawn pha kei hi. Na
mawhna hang a hi hi. Tu-in ko teng’zak-in nong natsakna teng ka kisik kik hi,
ci-in hong pulaak ta in” a ci uh hi. Puahphapa in daai (88) takin
ngai a, a lupna tung ah phongh to dingin a nat khoi mi kiang ah ngen a, a ki
pulaakna ngak-a ama kiim-a omte en- in, “Kei ka si kei ding hi. Ka nungta
ding hi, phungzite gamtat hoihlohna teng ka genkhia kik leu leu ding hi,” ci in
tua mite a ciliing zosak ngei kammal khauh tawh a dawng hi. – D’Aubigne,
b.17. ch.7. Tua ciangin cimawh mai mawl in siampite in tua inn dei a
tai khiat san ta uh hi.
Wycliffe thugen tung takpi hi. Rome
langpan nadingin galhiam khauh pen pen a gam mite khut ah pia dingin amah
nungta hi. Thuhilh ding, khuavak sak dingleh a suakta sak dingin a gam mite
Laisiangtho a pia khia hi. Hih nasepna vai kaai saka a nok khak tam mah mah hi.
Natna in Wycliffe hong buak a, kum tawmno sung bek seem zo lai ding ahihna leh
a thuak ding lang bawlna te mu khol zo hi. Ahih hangin lungsi tuan loin Pasian
thuciam kammalte tawh ki hansuah-in mai a nawt ve ve hi. A pilna leh a phuut
khaksa thu tampi tawh Pasian in hih nasep sem dinga a seh tuam vil vel hi a,
athahat, a ki gingkhol kinken naseempa a hong suak hi. Amah tua nasep sem dinga
kiteel tuam cih atheih manin Khristian gam teng a buai lia lua lai tak nangawn
in, Puahphapa in hehna khuasia kipei te awl mawh se loin Lutterworth-a a Rector
nasep pan-in a sem sem mai hi.
A tawpna ah a nasep hong zo siang thei
ta a, mikang pau-a Laisiangtho om masa pen pen a hi pah hi. Pasian thu England
te mai ah hong kihong khia ta hi. Puahphapa in thong inn sungte leh kihaalna
khuamte zong kihta loin awlmawh nawn lo hi. Amah in mikangte khut ah a bei kik
ngei nawn lo ding Laisiangtho amau pau-in pia khia thei ta hi. Laisiangtho a
piakna hangin thuphawk-lahna kol teng kisutkhia in mite suakta sak ahih manin
in a gam tawi saang pha pen nasepna a suak hi. Gal kikap-a zawhna tuam tuamte
khempeuh sangin tu-a gualzawhna lian zaw tham pek hi.
Laikhetna set ki bawl thei nai lo ahih
manin, Laisiangtho bu dang bawl beh nading pen cim taak huai-in zekai mah mah
hi. Tua laibu ki deih mah mah ahih ciangin mi tampi in a tei khia sawn dingin
kipiak uh a, a sepna haksa lua in a ki deih zah zah bawl sak zo lo uh hi.
18
A
hau zaw deuh te in a bu bup in deiha a lei zawh uh hangin, kimkhat te in a phel
phel bek a lei zo uh hi. Mun khat khat ah innkuan nih le thum kipawl in a
bubup-khat in lei khawm uh (89) hi. Tua bangin mite inn sung
dongah ah Wycliffe Laisiangtho bute hong tung hi.
A ki aapna-sa uh papal upna sung panin
hong lungkaa zel zul uh hi. Hotkhiatna in Khrist upna pan bek-in ki ngah thei
hi a, a khial thei lo Laisiangtho bek om hi, cih Protestant upna bul teng
Wycliffe in tu in hong tel hilh mah mah ta hi. A sawl khiat thuhilh siate leh a
Laisiangtho hawm khiatte hangin England gam lang taang bang in na saang thei ta
uh hi.
Laisiangtho leh a thu man a kizelh sem
sem ciangin pawlpi thuneihna te mai hiau ding patauh huai mah mah ta hi.
Agalhiam te uh in a suk zawh loh ding Wycliffe sangin a vanglian zaw khat tawh
a kital sik ding uh a hi ta hi. Tua hun laitakin England ah Laisiangtho bu
khaam cipna thukham om lo hi. Bang hang hiam cih leh, amau pau in tua thubu ki
hawm khia ngei nai lo hi. Tua laibu dal cipna’ng thukhamte a ki nung bawl kik
kik zel hi zaw hi. Tua hun in siampite hong ki tha saan uh hangin Pasian thubu
hawm khiat nadingin hun hoih tawm hong om lai hi.
Papal makaite in Puahphapa’ aw a daih
theih nadingin hong hanciam pha leu leu uh hi. Thusitna ah thumvei vil vel
sam-in sit uh a, ahih hangin a zo kei uh hi. Amasa in bishop teng kikhopna ah a
laigelhte lampial hi ci-in mawhsak uh a, kumpi moilai Richard a nihnapa amau
lam ah pang dingin thu-zawh ahih man un upna tuam pian a saang mi peuhmah thong
kikia sak ding hi ci-in kumpi thupiakna (decree) a gingkhia sak uh hi.
Pawlpi’ thuneihna hanga minambup
siatlawhna teng puahphat ding kisam ahihna Parliment a gammakaite tungah
hangsan tak in a pulak hi. Papal gamtat siatna te leh thumanlo pi-a thuneihna a
zat zia te a gen khiat ciangin a galte ci mawh in abuai gawp uh hi. Putek
khat pawl sam in koih leu uh pawlpi leh Kumpi thuneihna nuai ah hong ki-ap
lel dingin um uh ahih manin, aki ap nading un Wycliffe nungzuite leh apanpih
pe-peuh a hah bawl uh hi. A lam-et uh bang a pian sangsik-in pope pawlte nangh
zaw in a ci-mawh zaw uh hi. Parliament in Wycliffe ngetna thupi sa zaw ahih
manin, bawlsiat dinga a thukip saksa (Edict) uh phel kika, puahphapa hong
suakta leu leu hi.
A thum veina dingin agam sung biakna
zum saang pen pen ah a puak uh hi. Tua lai ah a lampial (heresy) thunialte peuh
mah hehpih cih bang a om thei nawn het lohna mun a hi ta hi. Tua mun panin Rome
ong gualzo dinga, Puahphapa nasepna ki khawlsak ta ding hi ci in Pope pawlte in
lam en uh hi. Amau ngiimna bang picin’ thei le uh Wycliffe ama upna pan tawkik
in kiciam sak dinga, a ut kei leh thukhen-na zum panin meihal nading khuam
phung zuat sak ding in a geelkholhsa uh a hi hi.
Ahih hangin Wycliffe in a lungsim bang
lopi gen thei lo a hih manin tawkik lo hi. Hangsan takin a thuhilhte zom ve-ve
a, a bawlsia te mawhsak na teng a nial tei-tei hi. A pumpi ahi zongin,
azaliatna le a dinmun cihte ahi zongin mangngilh-in, a hun a mun cih zong a
phawk kha kha nawnlo in, a thu gen a za mite kiang ah Pasian thumaan leh thu
kawi bawl-a phuah tawm thu te khai kaak dingin a zawn lai lai mai hi. Tua
Council zum sung ah Kha Siangtho vaangliatna hong tung a, tua thu a za mite
tung ah Pasian huu saa hong tung hi. Tua mun taisan theilo zah ding in om uh
hi. Pasian piak Puahpha pa kammalte in amaute lung tang thal tang bangin a vut
hi. Thu nial ci-a amah a ngawh na teng uh nial theihloh dingin in mau a leh
ngawh hi. Bang hangin tua mawhna te theh keek lai lai ngam uh hiam ci in a leh
dot zaw ta hi. Leitung hamphatna ngah nadingin Pasian thupha sum meet bawlna-in
zat ding kilawm a hi hiam? ci ta mai hi.
A tawpna ah, “Kua tawh kinial na hih
lam uh na thei uh hiam? Haan kawvang gei a tung ta puteek khat tawh a ki nial
nial lel-in na ki seh lai uh hiam? No muh bang hi lo in, Thumaan tawh
kinialna hi uh hi. Thumaan pen no sangin hat zaw ahih manin, a hong zo gawp
ding hi” ci lai hi. – Wylie, b.2, ch.13. Tua khit ciangin mipi lak
pan ciah a, a galte khat beek in kho in amah buaisak a sawm nawn kei hi.
Wycliffe nasepna kizo dek ta hi. Thumaan
dialkhai sawt veipi a na let kinken pen ama khut pan kiin khia baih ta ding
ahih hangin Gos-pel thu khat vei teci pang lai ding hi. in mawhna gamsung
tekmah ah munkip la-in thumaan ki taang ko ding hi. Rome-a popete mai ah
thusitna thuak dingin Wycliffe a kisapna mun in misiangthote sisan a na luan
sak den zel na mun ahi hi. Kawngkaw natna in dongkhak zel lo hi leh, a thuak
ding bawlsiatnate thei gige mah in asep ding teng a sem nuam veve hi.(91) Zahtakna
leh deihsakna bulphuh in papal kisaktheihna leh thupi nop luat nateng taina lai
pope tung ah akhak hi.
A genna ah: “Mi khempeuh te tung leh a
diak diak-in Rome-a Bishop pipa tung ah ka upna guiteng pulaak ding ka hih
manin ka lung a dam hi. Ka hilh upnate a maan ahih leh deih sakna tawh a na kipsak
ding, a khialh leh a khialhna hong puah sak ding ka deih hi.
“A
masa bel in, Khrist lungdamnathu in Pasian thukham buppi hi ci-in ka um
hi….Rome-a bishop zong leitunga Khrist taanga ding ahih leh tua Gospel thukham
in mi dang khempeuh sang in ama ading hi pheelmawh zaw kan dingin ka um hi.
Bang hang hiam cih leh Khrist nungzuite liatna pen hih leitung zaliatna te bang
hi loin Khrist leh a nuntakzia etten in a kinai pen pen a zuihna hi zaw ding
hi…. Khrist hih leitunga hong zin lai-in a zawng pen pen-in hong om in, leitung
ukna leh minthanna a nial hi…
“A thumaan mite adingin pope hi ta leh
mi siangtho khat peuh hi ta leh, Topa Jesu Khrist a zuih bangin zuih ding kul
lo hi. Peter leh Zebedee tate in zong Khrist kalsuanzia tawh kileh-bulhin
leitung zahtakna alam-etna tawh zui nuam uh a ahih manin a khialh uh bangin ih
zui kei ding hi….
“Pope in leitung thuneihna nusia hen
la, a leitung ukna teng paai khia-in biakna lam nasep a bumpi-in sem leh, tua
pen Khrist sep dan leh, a diak diak-in, a nungzuite sep bang hi zaw hi. Tua mun
ah khial ka hih leh ki niamkhiat pen penna tawh hong puah ding uh a, a kul leh
sihna dong thuak dingin kong kipia hi. Ka ut bang bek-in na sem-in ka deih bang
a hih thei hi leng bel ka pumpi Rome-a bishop mai ah kong kilaak tak tak ding
hi. Ahih hangin Topa in a leh lam-in hong bawl-in mite thu sangin Pasian thu
mang zaw dingin (92)hong sawl hi” a ci hi.
A tawp nadinga a genna ah: “I Pasian
tung ah thu ngen ni in, I pope Urban 6-na hong ki toksuah-a hong hanciam
nadingin thu ngen ni. Amah leh a khut nuai-mi sia a seemte in Topa Jesu leh a
nungzuite nuntak lai-a a gamtatzia te uh a zuih takpi theih nadingun ngen ni;
tua hi leh amau in mite a hilh na uh bun ding a, mite in muanhuai takin amau
nung zui sawn thei ding uh hi” a ci hi. – Forx, “ Acts and Monuments”,
Vol. III, pp. 49,50.
Wycliffe in Jesu’ taang hi ung a kici
pope leh Cardinalte tung bek thamlo in Khristian buppi tung ah Khrist ki
niamkhiatna leh amuate kilam danna te lakin, atang-a a dinga akici te in
akiniamkhiat tham zawk ding ahihna langsak hi.
A upna akip let nadingin anuntakna in
sawng ding ahih lam Wyliffe in seh sa in a koih gige hi. Kumpipa, pope, leh
bishop te kikop-in kha tawm vei khit ciangin kihaalna khuam phung ah Wycliffe
tun in suksiat nading geelsa-in akoih uh hi. Ahih hangin ama haanna kiam lo hi.
“Bang hangin thahna kumpi lukhu gamlapi-a zon ding gen gen na hi uh hiam! A
kiphasak siampite Khrist Gospel thu hilh le ucin thahna in hong pel lo ding hi.
Bang e! Nungta laipi mah in, daai cip ding ka hi hiam?….Tua bangin ka om ngei
kei ding hi! Bawlsiatna nawk ding mah in ka ki ging kholzo hi,” a ci hi. –
D’Aubigne, b. 17, ch. 8.
Pasian khutin a nasempa hum lai ahih
manin, khantawn a thumaan lam-a a ding den in nisial-a siatna a nawk ngit
ngetpa pen a galte muh dahna lel tawh kisia lo ding hi. Wycliffe in amah
leh amah kisel sim-in bu ngei lo napi. Topa in amah a hum hi. Agalte’ bat
nading mun a a om ciangin, a bat zawh lohnading mun ah a na khin khia zel hi.
Lutterworth biak inn sung uh ah neek khawm bawlna hawm dinga a om laitakin
kongkaw-in puuk-a, tawm vei khit ciangin a nuntakna a bei hi.
Pasian in thumaan kammal Wycliffe ama
kam sung ah guan sak a mipite tunga a hih thuman a tun theih nadingin a cing a
keem ding nasep a guan hi. Puahphatna ding mun bulkip a phuh khit dongin (93) Pasian
in Wycliffe nuntakna keem keem a, a nasepna hun sot sak hi.
Wycliffe in khuamial-khang (Dark Ages)
khuazing pi lak pana hong pusuak a hi hi. Ma ban azop beh ding puahphatna nasem
ama mai ah kuamah hong pusuak nai lo hi. Tuiphumpa Johan in nasep tuam vil vel
hong sep khiat bangin amah’n zong hun khen thak khat hong taangko khia a hi hi.
Tua a pholh khiat thumaante ah a nung kum za dong puahpha te in ama muh khiatsa
val muh beh tuan nawn lo thamlo in pawl khat bang in ama phak tan zong baan lo
zaw uh hi. Ama phuhsa thumam khuambulpite thuuk-in zai-a, akhunsa thumante zong
kip in maan lua ahih manin, ama nunga te’ puah phat lai ding bang mah om nawn
lo hi.
Wycliffe-ii sepna in mite lungsim
suakta in pil suah a, sau veipi Rome te hen cip aminam bup in Laisiangtho sung
thu tawh suakta sak hi. Tua thupha tuinaak pen kum za khawk 14na pan in hong
phuul khia ta hi. Laisiangtho pen Pasian kiang pana Ama deihna bang thu a hong
kilak upna phuh nadingin phinciil takin zuih ding thu hi, ci in Wycliffe in a
saang hi. Amah in kum tul bang a kipsa Rome pawlpi upna zuih lel ding hi ci-a a
um ngei pa ahih hangin Pasian thu man zawk nading mun a tun ciangin Rome upna
panin ki heii khia ngam hi. Tua thu mah zui-in mite zong hilh in azol hi. Mite in
Pope tung tawn in thu a gen uh sangin Pasian thu siangtho bulphuh in a gen ding
uh ahih zawkna a gen hi. Amah in, Laisiangtho pen Pasian deihna pulakna leh a
khiatna Kha Siangtho in hong hilha mi khempeuh in tua lai a sim ding uh
amau nasep hi cih atheih ding uh kisam hi, ci in zong ahilh hi. Tua bangin in
mite lungsim Rome pawlpi leh pope te kiang pan Pasian thu sung lam ah a heii
khiat sak hi.
Wyliffe pen biakna Puahphate makai
liante lak ah khat a hi hi. A pil ateina, athumuh siamna, leh thumaan kemcing
dingin lungsimkho nei in adinpih ngamna te (94) ah ama nunga
hong khang khia puahphate lak ah amah ban ding tawm mah mah hi. Nuntak siangtho
in, lai sim leh nasep kuhkal a, gamtat siangtho tawh na asepna ah Khrist suun-a
itna leh muan huaina a neih na te hangin Puahpha te lak ah a ma dawk penpa a hi
hi. Khuamial hun leh mihing lungsim siat pen pen laitak in tua bang mi hong
piang khia hi.
Wycliffe gamtat zia le tong teng pen
hilhpila a piangthakna apia thei Laisiangtho’ vangliatna lahna lim a, tua bang
nuntakzia a neih theihna zong Laisiangtho hang mah a hi hi. A kilakkhia thumaan
lian pomin akip let ciangin alungsim, angaihsutna, leh a pumpi sung ah hatna
leh navakna a lut hi. Tua in a lungsim zai sak a theih baihna leh khentel
siamna a nei sak hi. Laibu dangte simna tawh a ki ngah thei lo lungsim hoih leh
theih theihna te Laisiangtho simna tawh ki ngah thei hi. Tua in tupna kho,
thuak zawhna, lung khauhna, leh hanciamna te guan thei a, gamtatna leh khaa lam
nuntakzia siang tho sak hi. Zahtakna leh lunggulhna tawh Laisiangtho aki sim
ciangin a sim mipa leh mong neilopa lungsim hong kizom sak in, mihing lel mah
hi napi in, mihing hilh ngei pilna tuam tuamte in a ngah sak zawh ngei loh
pilna taktak picin’na thute a guan thei hi. Laphuakpa in: “Na thu te gentelna
in khua vak saka, thu theilo te tungah thu theihtelna a guan hi” mah na ci hi.
Late 119:130.
Wycliffe upna te tawlpi khat kihilh zom
lai hi. Ama nungzuite pen Wycliffe-te peuh Lollards peuh a kici hi. England gam
sung bek hi loin gam dangte ah zong zin khia in Gospel thu va puak uh hi. A
makaipa in a sihsan hangin amaute tha nuam zaw kaan lai uh a, a thuhilh na
uh mipi in ngai nuam uh ahih manin, mi honpi pi in a za uh hi. Tua thu ngaite
lak ah Ukpite leh Kumpite’ zite na ngawn hong kihel uh hi. Mun tampi te ah mipi
kikheelna hong om-in Rome te thu a zuihna hang uh a a milim biak te khawng uh a
paai khia uh hi. Laisiangtho lamlahna azui mite tungah bawlsiatna khuasia
kipein in, lipkhap huai leh cikze lo in, a nuai pah ta hi. Kumpi vangliatna akip
theih nading in Rome te huh ding a deih man un England kumpi in zong Puahphate
peuhmah thah ding (95) haksa sa het lo hi. England te tangthu
ah gospel naseem te thahna ding khuam phut dingin kumpi’ thu piakna
masa bel asuak hiau ta hi . Thahna in thahna hong zui suk suk hi. Thumaan lam-a
pang peuh mah a ki bawlsiatna kahna aw te bek mipite (Sabaoth) Topa’ bil in za
ta hi. Kumpi leh-hek Pawlpi galte ci-in sabet-in a bet uh ciangin, mun simtham
te ah thu hilh ve ve uh a, mi zawngte inn sungte beel in, khat vei vei gam lak
kaw hawm sung khawng ah a bu uh hi.
Bawlsiatna a na siat mah mah hangin
daai tak, ki pumpiak in , tha nuam leh lung duai tak in kum zalom tampi sung
upna maan lo nial-a a thuak kenkon mah na om ve ve hi. Tua hun lai-a Khristian
te in thumaan kim khat bang bek a theih uh hangin Pasian thu a muh zah zah
mangin ki-it ding cih thei in, tua ciang lel mah tawh na sih lawh ngam tham zel
uh hi. Sawltakte khang lai-a mah bangin mi tampi in aneihsa te uh Khrist hangin
taan lawh uh hi. Amau inn-a teeng thei lai sunte in a ki nawh khia a lawmte uh
tawh lungkim takin teeng khawm uh a, amau zong a ki nawh khiat hun hong tun’
cingin lungkim tak mah in thuak lel zel uh hi. A bawlsia te hehna kihta in
suahtakna a ngah theih nading zong mitampi te a upna uh nusia-in kisik kikna
puantual silh sak uh a, amau nung tolhna thu mi teng zaka tangko ding in thong
inn pan pai khia sak uh hi. Mi zawng mihau leh uliantampi zong na om uh hi. Tua
bang mite in lau lo takin leisung kaw hawm khawng panin thumaan teci napang ve
ve lai uh a, “Lollard Tausang” khawng, bawlsiatna leh meikuang lak khawng ah
“Amah (Jesu) tawh a thuak khawm” thamcing
19